О. Х.Қўлдашов, З. Мирзаева, З. Абдумаликова биофизика (дарслик) фарғона – техника – 2007

Назорат саволлари.
1 . Организмнинг ички муҳити ҳакида нималарни биласиз?

2. 
   Қон нима?
   
3. 
   Қоннинг таркибий қисми нималардан иборат?
   
4. 
   Қоннинг осмотик босими деганда нимани тушунасиз?
   
5. 
   Қоннинг шаклли элементлари нималардан тузилган?
   
6. 
   Гемоглабин нима?
   
7. 
   Лейкоцитлар ва уларнинг миқдори қандай?
   
8. 
   Тромбоцитлар нима?
   
9. 
   Қон группалари ҳақида гапириб беринг.
   

7.5. Қон томирлар системаси ва уларнинг турлари.
Қон томирлар системаси юрак, артерия, вена ва капипляр сингари мураккаб тизимлардан ташкил топган.
Юрак крн томирлар системасини марказий органи бўлиб, нерв регуляциясининг таъсирида доимо бир хилда кисқариб, организмдаги ҳамма крн томирлар оркали хужайрапарга ва тўкималарга овқат моддаларини олиб боради ва вена қон томирлари оркали юракка қайтиб келади, шунинг учун кон томирлар икки турга ажралади;
1. Марказий орган – юрақдан чиқиб гавдага тарқаладиган ҳамма томирларга (ичидаги оқаётган қоннинг қандайлигидан қатъий назар) артерия қон томирлари деб аталади.
2. Хужайралардан, тўкималардан марказий орган – юракка қараб қонни олиб келадиган томирларни эса вена қон томирлари деб аталади.
Юрақдан чиқадиган артерия қон томирлари (аорта, ўпка артериялари) марказдан узоқлашган сари шахобчалар чиқариб аста–секин кичиклашиб торайиб боради. Нихоят, органлар микроскоп остида кўринадиган жуда ингичка артерия толачалари артериола толаларига, улар эса капилярларга айланади. Артериола толалари деворларининг таркибида қисқариш қобилиятига эга бўлган элемент тузилмалар бўлиб, ўша жойдаги қон босимни тартибга солиб туриш учун хизмат қилади ва шу билан капилярлардан фарқланади.
Капилляр “соч толаси” сўзидан олинган бўлиб, унинг узунлиги ўртача 0,5 мм, кенглиги эса 3 –3,5 микрон, яъни одам туканинг диаметридан 50 марта кичик бўлиб, девори ундан ҳам юпқа бўлади. Шунинг учун уларда қон секин оқади, натижада хужайраларнинг ва оралдик моддаларнинг керак бўлган кислород ва бошқа моддалардан ҳаммаси капилярлар девори орқали кискарларга сурилиб диффузия бўлиб ўтиши учун имконият туғилади.
Тўқималарга эса карбонат ангидритни ва модда алмашинуви натижасида вужудга келган чиқинди моддаларни капилярларга ўтказиб беради. Шундай қилиб, капилярлар артерия кисмидан вена капилярлар қисмига, ундан венгулага ўтади. Венуладан эса вена қон томирлари бошланади. Вена томирлари аста–секин йириклашиб, охирида иккита (пастки ва юқориги) ковак вена қон томирларини ташкил килади ва юракнинг ўнг бўлмачасига қуйилади.
Қон ўнг бўлмачадан ўнг қоринчага ва ундан ўпка артериялари орқали ўпкага боради. Ўпка артериясининг тармоқлари пировардида капилярларга айланади ва нафас альвеолалари (халтачалари) ни ўраб олади. Нафас олиш жараёнида карбонат ангидридга бойийди. Кислородга бой бўлган тоза (артерия) қон ўпка веналари орқали юракнинг чап бўлмачасига куйилади, у ерда чап қоринчага ўтиб, аорта орқали юқорида айтилганидек, организмга тарқалади. Натижада, тўла доира – қон айланиш системаси вужудга келади.