O adim gi dunyo tarixi bo yicha xrestom atiya: tarix о ‘qituvchilari

2-§.  H okim iyat  uchun  kurash.  Im periyaning  o ‘rnatilishi 
Sezarni  Rim da  hokim iyatni  bosib  olishi
Plutarx  Sezar  to‘g ‘risida
III  ...  Sezar,  x a b a r  berishlaricha,  va  tabiatan  ham  dav lat  ishlarida 
oliy  darajada  q obiliyatlarga  va  chiroyli  s o ‘zlashga  ega  edi,  o ‘z  qobi- 
liyatlarini  sid q id ild an  m ash q  qilar edi,  s o ‘zsiz unga  bu  s a n ’atda  ikkin­
chi  o ‘rin  tegishli  edi;  h o k im iy at  va  qurol  kuchi  bilan  birinchi  boMish 
uchun  k o 'p r o q   g ‘a m x o ‘rlik  qilib,  biroq  chiroyli  s o ‘z lash d a  birinchi 
b o ‘ lishdan  bosh  tortdi;  harbiy  va  fuqarolik  ish lari  bilan  m a s h g ‘ul 
b o ‘ lib.  ularni  y o rd a m i  bilan  u  o ‘ziga  davlatni  b o ‘y su n d irib ,  notiqlik 
s a n ’ati  unga  tabiat  k o ‘rsatgan  c h e g a ra g ac h a   borm adi  ...
IV. 
.. . R i m n i   o 'z i d a   S ezar  sudlarda  o ‘zining  ajoyib  h im o y a  nutq- 
lari  bilan y o rq in   y utuqlarga  erishdi,  o ‘zining  x u s h m u o m a la lig i,  y u m ­
shoq  m u lo z a m a ti  bilan odd iy   xalqni yaxshi  k o ‘rishiga  erishdi,  chunki 
uning  y o sh id a n   kutilgandan  k o ‘ra,  har  bir  к ish iga  e ’tiborli  edi.  Ha, 
uning  ziyofat,  bazm lari  va  u m u m a n   yorqin  turm ush  tarzi  d avlatda
274

---

uni 
ta's irini  sekin  -  asta  o ‘sisliiga 
olib  keldi. 
Boslida  S e z a rn in g  
x asad ch ilari  m a b la g 'la r i  tugashi  bilan  b ird a n ig a   unitiladi  deb,  b u n g a  
e ’tibor  berm adilar.  Faqat  kech  b o 'lg a n d a .  bu  kuch  s h u n d a y   o 's i b , 
unga  qarshi  biror  nim ani  qarshi  q o 'y i s h   qivin  b o 'l g a n d a   va  m a v ju d  
tuzum ni  inkor qilishga y o 'n a lg a n d a ,  u la rtu s h u n d ila r,  har  q a n d a y   ishda 
boshlanishni  a h am iy atsiz  deb  hisoblash  m u m k in   em as.  B o s h la n is h d a  
y o 'q   q ilin m ag an   narsa  tez o 's a d i,  chu n k i  o 'z i g a  e ’tiborsizlikka  t o 's i q -  
siz  rivojianishga  shart  -   sharoit  topadi.  Sitseron,  ehtim ol  Sezarni 
faoliyatini  shubhali  x a v f  tu g 'd ira d ig a n   d e b  h isoblagan  birinchi  o d am  
edi,  u  tashqi  k o 'rin is h i  b o 'y ic h a   sokin  d e n g iz g a   o 'x s h a b ,  o so y ish ta 
b o 'lg a n   bu  kish id a  y u m sh o q lik   va  q u v n o q lik   niqobi  ostida  dadil  va 
q a t ’iy  x arakterni  k o 'rd i.  U  Sezarn in g   barcha  fikr  o 'y la ri,  fao liy at 
tarzida  tiranning  niyatlarini  k o 'r a y o tg a n in i  aytgan  edi.  “ L ekin,  - 
q o 's h i b   q o 'y d i   u  -  uni  sochlari  puxta  y otqizilgani  va  u  boshini  bir 
b a r m o g 'i  bilan  q ash ib   q o 'y ish in i  k o 'r ib ,  m en g a  bu  odam   s h u n d a y  
jin o y a tn i  Rim   davlat  tuzum ini  y o 'q o tis h n i  o 'y l a m a y d i ”  deb  d o im o  
fikrlaym an.  Lekin  bu  t o 'g 'r i s i d a   keyinroq.
XI.  ...  H ikoya  qilishlaricha,  S ezar  A lp orqali  o s h i b , j u d a k a m   sonli 
v arv ar  aholisi  b o 'l g a n   k a m b a g 'a l  sh a h a rc h a  y o n id an   o 'ta y o tg a n d a ,  uni 
d o 'stlari  kulgi  bilan  so'radilar:  “N ahot,  bu  y e rd a   ham  m a n s a b la r 
uchun  m u s o b a q a la r  
bor, 
birinchilik 
t o 'g 'r i s i d a  
m unozaralar, 
z o d a g o n ia r  o 'r t a s i d a   kelish m o v ch ilik lar bo r? “M e n g a   kelganda,  - d eb 
t o 'l a  jid d iy lik   bilan  j a v o b   berdi  Sezar,  -  R im d a   ikkinchi  b o 'l g a n d a n  
k o 'ra ,  bu  y e rd a   birinchi  b o 'lis h n i  afzal  k o ' r a r e d i m ” .
B o sh q a  safar,  endi  Ispaniyada  S ezar  b o 's h   vaqtida  Iskandarni 
faoliyati  t o 'g ' r i s i d a   n im anidir  o 'q ib ,  uzoq  vaqt  hay o lg a  botib  qoldi 
va  hatto  k o 'z i g a   y o sh   aylandi.  S h u n d a   hayron  b o 'lg a n   d o 's tla ri 
buni  sababini 
s o 'ra g a n la rid a   “  Isk a n d a r  meni  y o s h im d a   q a n c h a  
xalqlar  ustidan  h u k m ro n lik   qildi,  m en  esa  h a lig ach a  biror  aham iyatli 
ish  q ilm ad im ,  nahotki  siz  uchun  bu  g 'a m g i n   b o 'lis h   uchun  yetarli 
sabab  b o 'l m a s a   -   deb  ja v o b   berdi.
XVII  . ..U n i   x a v f  -   xatarlarni  sevishi.  uni  shuhratparastligini 
bilganlar  uch u n   ajablanarli  e m a s  edi,  q an d a y   qilib  u,  g o 'y o k i  o 'z in i 
j is m o n iy   k u ch id an   oshiq 
b o 'lg a n   q iyinchiliklarga  chidagani,  lekin 
barchani  hayratga  qoldirar  edi,  chunki  u  oq  va  nozik  teri  bilan,  z a if  
jism o n iy   tuzilishga  ega  bo'lib,  bosh  o g 'r iq la r   va  tutqanoqdan  azob 
chekar  edi, 
aytishlaricha,  unda 
birinchi 
tutqanoq  K o rd u b a d a 2  yuz
275

---

beradi, 
lekin  o ' z  
kasalm andligini 
huzur-halovatdagi 
liayot  uchun 
bahona  sifatida  foydalanmadi.  Lekin  harbiy  xizmatni  s o g 'ay ish   vosi- 
tasi  qilib, o 'z in i  zaifligini  yengish  va  o 'z t a n i n i   m ustahkam lash  uchun, 
to 'x to v s iz o s h ib   o'tishlar,  kam  o v q at,o c h iq   havoda m untazam   bo'lishga 
va  qiyinchiliklar  tortishlarga  harakat  qildi.  Dam  olish  soatlaridan  ish 
uchun  foydalanish  maqsadida.  k o 'p   vaqt  aravada yoki  taxtiravonlarda 
uxladi.  K unduzi  u  shaharlarni,  qorovul  qismlari  va  q a l’alam i  aylanib 
c h iq a r e d i,  shu  bilan  birga  yonida,  yozishni  biladigan  qul,  orqasidan 
qilichi  bilan  bir  askar  turar  edi.  U  shunday  tezlik  bilan  y urar  ediki, 
birinchi  m arta  Rim dan  R odangacha3  y o 'ln i  sakkiz  kunda  bosib  o'tdi. 
Yoshligidan  u  uchun  otda  yurush  odatdagi  ish  edi.  U  qo 'lin i  orqaga 
qilib  va  ularni  yelkasini  orqasiga  q o 'y ib ,  otni  to 'la   choptirishi  mum kin 
edi.  Bu  yurish  paytida,  u  yana  otda  o'tirib,  xat  yozdirish,  bir  vaqtni 
o 'z id a   ikki,  yoki  A ppiyni  aytishicha,  k o 'p  sonli  kotiblarni  band  qilishni 
m ashq  qiladi.  Aytishlaricha.  Sezar  birinchi  b o'lib,  shaharni  kattaligi  va 
ish  bilan  favqulodda  bandlik,  shaxsan  uchrashishga  imkon  bermagani 
sababli,  orqaga  tashlab  b o 'lm a y d ig a n   ishlar  yuzasidan  do's tlari  bilan 
xatlar  vositasida  suhbatlashish  fikriga  keldi...