O adim gi dunyo tarixi bo yicha xrestom atiya: tarix о ‘qituvchilari

Оревнего 
мира.  М.).1991.  226-227 стр
A ppian.  Fuqarolar  uruslilari,  I  ,  1 1 6 - 1 2 0
Appian  (eramizning 9 0 -y illa r id a   tug'ilgan).  Iskandaryalik yunon, 
Rim  fuqarosi,  suvoriylar  larkibiga  kiritildi  va yirik  am aldorga  aylandi. 
U   keksayganda,  ‘‘Rim  ta rix i”  asarini  yozdi.  Bit  asarda  Rim  tarixini 
shaharga  asos solinishidan  eramizning II asrigacha  bayon  qildi.  Uning 
“Rim  tarixi”  o'ziga  xos  qurilgan.  Uning  24  kitobidan  har  b id   biror- 
bir xalq  tarixini  aks  ettiradi.  Bizgacha  1-7 kitoblar  etib  kelgan.  Appian 
Spartak  boshchiligidagi  qullar  qo'zg'olonini  Rim  davlati  uchun  jiddiy 
xa vj lug  dirganini  avtadi.  Spartakni  harbiy qobiliyati  va dovyurakligini 
ta 'kidlaydi.
. ..S h u   vaqt  ltaliyada  K ap u y ad a  teatr  tom oshalari  u ch u n   o ‘rga- 
tilayotgan  glad iato rlar  orasida  frakiyalik  Spartak  bor  edi.  U  ilgari 
rim liklar  bilan  j a n g   qilgan,  asirga  tushib,  g ladiatorlikka  sotilgan  edi. 
Spartak  o 'z in i  y etm ish g a   yaqin  o 'r to q la rin i  ozodlik  uchun  tavakkal
270

---

qilishga,  teatrda  o ‘z  hayotini  x a v f   ostiga  q o ‘y g an d an   k o ‘ra,  yaxshi 
ekanligini  ularga  k o ‘rsaldi.  Q o ‘riqchilarga  h ujum   qilib,  ular ozodlikka 
c h iq d ila r  va  shah ard an   qochdilar.  Tasodifiy  yoMovchilardan 
tortib 
o lingan tay o q  va x a n ja rla r bilan qurollanib, gladiatorlar VezuviytogM ga 
yashirindilar.  Shu  yerd a  t o ‘da 
tarkibiga  k o ‘plab  qochoq 
qullarni, 
qish lo q d ag i  erkin  ishchilardan  b a ’zilarini  qabul  qilib,  Spartak  atrof- 
tevarakga  xuruj  qila  boshladi.  U n g a   glad iato rlar  E nom ay  va  Kriks 
y o rd a m c h i  edi.  Spartak  o 'lja n i  h a m m a   bilan  ten g   boMishgani  uchun, 
tezda  unda  k o ‘p  xalq  to 'p la n d i.  B o sh id a  unga  qarshi  Variniy  Glabr, 
keyin  Publiy  Valeriy  yuborildi.  U lard a  q o ‘shin  fuqarolardan  em as, 
baiki  har  xil  tasodifiy  kishilardan  yu zak i  v a   yoM-yoMakay  olin- 
gani  uchun,  rim lik lar  hali  bu  J i a q i q i y   urush  em as,  oddiy  qaroq- 
chilik  bosqinlari  deb  h i s o b l a d i l a r - R i m   lashkarboshi lari  qullar  bilan 
u c h ra sh u v d a   yengildilar.  Variniydan  hatto  otni  Spartakni  o ‘zi  tortib 
oldi..  Rim   Iashkarboshisi 
s h u n d a y   x a v fg a   qoldiki,  sal  qolsa  gladia- 
torlarga  asir  tu sh ar  edi.  S hundan  keyin  Sp artak g a  y a n a   k o ‘p  xalq 
q o c h ib   keldi,  uni  q o ‘shini  70  000  ga c h a   yetdi.  Isyonchilar  qurollarni 
tobladilar,  oziq  -   ovqat,  aslaha  t o ‘pladilar.  R im lik la r  ularga  qarshi 
konsullarni  ikki  legion  bilan j o ‘natdilar.  U lard an   biri  G argan  t o g 1 lari 
y o n id a   30  m i n g k i s h i l i k   q o 's h i n g a   boshchilik  qilgan  K rik s  t o r - m o r  
qilindi.  K riksni  o ‘zi  va  q o ‘shinini  uch d an   ikki  qism i  j a n g d a   halok 
boMdi.  Spartakni  o ‘zi A p en n in   t o g ‘lari  orqali A lpga,  u y e rd a n   k e l ’tlarga 
qarab   tez  harak at  qildi.  K o n su lla rd a n   biri  uni  orqasidan  quv ib   yetdi. 
S h u n d a  Spartak  ularga  y a k k a -y a k k a   h ujum   qilib,  ikkalasini  ham   tor
-   m o r   qildi.  K o n su llar  t o ‘la  tartibsizlikda  chekindilar,  Spartak  halok 
boMgan  K riksga  300 asir  rimlikni qu rb o n lik k a  keltirdi,  120 0 0 0 p iy o d a  
bilan  shoshilinch  R im g a   yurdi.  U  yurishni  yengil  boMishi  uchun 
ortiqcha  y u k n i  y o q is h g a ,  b a rc h a   asirlarni  oMdirishni  v a   y u k   hay- 
v onlarini  s'o‘yishni  buyurdi.  U n g a  kelgan  k o ‘plab  q o choqlarni  qabul 
qilm adi.  P isen d a  k o n su lla r  y a n a   qarshilik  k o ‘rsatishga  urindilar.  B u  
y erd a  ikkinchi  katta j a n g   y u z  berdi,  rim liklar  y a n a  yengildilar.  Lekin 
S partak  R im g a  y urish  qarorini  o Lzgartirdi.  U  hali  o ‘zini  rim liklarga 
t e n g k u c h g a   ega e m a s d e b  hisobladi,  chu n k i u n in g   q o ‘shini  yetarlicha 
ja n g o v a r   tayyo rg arlik k a  ega e m a s  edi:  birorta  ham   Italiyadagi  shahar 
is yonchilarga  q o 's h il m a d i;  b u la rq u lla r, qochoqlar, qalangM-qasangMlar
271

---

edi.  Spartak  Furiy'  atrofidagi  tog'n i  va  shaharni  o'zini  egalladi.  IJ  o'zini 
odam lari  bilan  savdo  qiladigan  savdogarlarga  kumush  va  oltin  bilan 
to'lashni,o'zinikilarga  esa qabul qilishni  ta’qiqladi.  Isyonchilar  faqat temir 
va  misni  q im m at  narxda oldilar,  ularni  keltirganlarni esa  xafa  qilmadilar. 
Bunday zarur materiailami  olib,  isyonchilar  yaxshi  qurollandilar va  t e z -  
tez talonchillikka  chiqdilar.  Yana  rimliklar  bilan ja n g   qilib,  ularni  ustdan 
g'alaba  qildilar va o'ljalarni  ortib,  o'zlariga  qaytdilar.
Bu  d ahshatli  urush  uch  yil  d a v o m   etdi,  boshida  kuldilar  va  gla- 
diatorlar  bilan  urush  deb  birinchi  payt  m ensim adilar.  Lisiniy  K rass4 
o 'z in i  kelib  chiqishi, 
boyligi  bilan 
rim lik lar  ichida 
taniqli  odam  
q o 'm o n d o n lik n i  qabul  q ilm a g u n c h a ,  q ach o n k i  R im d a  boshqa  lash- 
karboshilarni saylovlari  b elgilanganda. h a m m a n i q o 'r q in c h   ushlab turdi 
va  hech  kim   o ' z   nom zo d in i  q o 'y m a d i.  U  olti  legion  bilan  Spartakga 
qarshi  yurdi.  Joyga  yetib   kelib, 
K rass  o ' z   q o 's h in i g a   ikki  konsul 
legionini  q o 's h i b   oldi.  Bu  konsullarni  askarlari  o 'rta s id a   bir  necha 
marta  yen g ilg an lari  iichun,  u  tezlik  bilan  q u r ’a  tashlashga  buyruq 
berdi  va  o 'n in c h i  qism ini  o 'l i m g a   hu k m   qildi.  B o sh q alar  ish  shunday 
b o 'lm a g a n  edi d e b   taxm in qiladilar,  barch a  legionlar  biriashtirilgandan 
keyin,  q o 's h in   m a g 'lu b iy a tg a   uchradi,  sh u n d a  K rass  q u r ’a  tashlash 
b o 'y ic h a ,  har o 'n in c h i  legionerni  o 'l i m g a   hukm   qildi,  o 'ld irilg an larn i 
sonidan  hech  q an d a y   q o 'r q m a d i,  o 'ld ir ilg a n la r   soni  40 0 0   m ing  kishi 
atrofida  ekani 
k o 'rin d i.  N im a   b o 'l g a n d a   h am ,  o ' z   askarlari  uchun 
K rass  o 'z la ri  yen g ilg an   d u s h m a n d a n   k o 'r a   q o 'rq in c h li  b o 'ld i.  Tez 
orada,  u  o ' z   q o 's h in la rid a n   q ay e rg a d ir  alo h id a  lager  b o 'lib   turgan  10
000  sp a rta k c h ila r  ustidan  g 'a l a b a   qildi.  U larni  u chdan  ikki  qism ini 
y o 'q   qilib,  K rass  Spartakni  ustiga dadil  yurdi.  Uni  ham  to r-m o r qilib, 
Sitsiliyaga  o 't i b   ketish  m aq sa d id a ,  lagerga  qoch g an   isyonchilam i 
favqulodda  qulay  t a ’qib  qildi.  U larga  yetishib, 
K rass  Spartak 
q o 's h in in i  x andak,  to 's i q l a r   va  q o 'r a   d e v o rla r  bilan  kesib  qam adi. 
Q ach o n k i  Spartak  S a m n iu m 5ga  y o 'l   ochish  u c h u n   urinib  k o 'r is h g a  
m a jb u r  b o 'ld i.  K rass  to n g d a   d u sh m a n n i  6000  ga  yaq in   kishisini, 
k e c h q u ru n   ham   taxm inan  sh u n ch asin i  y o ' q   qildi,  shu  v a q td a   Rim  
q o 's h in l a rid a n   faqat  uch  kishi  o 'l d irild i  va  yetti  kishi  y a ra d o r  b o 'ld i. 
Krass  j o r i y  qilgan  intizom  oqibatida,  q o 's h i n d a   s h u n d a y   o 'z g a r is h la r  
y u z   berdi.  B u   o 'z g a r is h la r   unga  g 'a l a b a g a   ishoch  tu g 'd ird i.  Spartak
272

---

esa.  q a y e rd a n d ir  unga  kelgan  otliqlarni  kutib,  barch a  q o 's h in i  bilan 
j a n g g a   borm adi,  lekin  qam al  q ilayotganlarni  kichik  t o 'q n a s h u v la r  
bilan  tez-  tez  b e z o v ta   qilib  turdi;  u  d o im o   va  k u tilm a g a n d a   ularga 
hujum   qildi,  x a n d a k k a   o 'tin   b o g 'la m la rin i  tashlab,  ularni  y oqdi,  shu 
y o 'l   bilan  qam alni  fa v q u lo d d a  qiyin  qildi.  U  asir  rim likni  har  ikki 
q o 's h i n   o 'rta sid a g i  oraliq  y o 'l a k d a   osishni  buyurdi  va bu  uni  q o 's h in i 
y e n g ilg a n   taqdirda, 
nim ani  k utayotganini  k o 'r s a ta r   edi. 
Rim da 
q am al  to 'g 'r is id a   eshitib  va  uni  sharm andalik  deb  hisoblab,  agar  gla- 
diatorlar  bilan  urush  c h o 'z ilib   ketsa,  endigina  Ispaniyadan  qaytgan 
Pom peyni  ikkinchi  bosh  q o 'm o n d o n   etib  sayladilar.  Riniliklar  Spartak 
q o 'z g 'o lo n i  o g 'i r  v a  jiddiy  ekaniga  endigina  ishonch  hosil  qildilar.  Bu 
saylov  t o 'g 'r is id a   eshitib,  Krass  g 'a la b a   shuhrati  Pom peyga  nasib 
qilishidan  xavfsirab,  ishni  har qanday  qilib  tezlashtirishga  harakat  qildi 
va  Spartakga  hujum  qila  boshladi.  Spartak  ham  Pompeyni  kelishidan 
ogohlantirish  m aqsadida  Krassga  niuzokaraga  kirishni  tak lif  qildi. 
Q achonki  u  bu  taklifni 
m en sim ay   rad  qilganda,  Spartak  tavakkal 
qilishga  qaror  qildi  va  unga  endi  yetarli  otliqlar  b o 'l g a n i  uchun  butun 
qo 'sh in lari  bilan  okop.lar (chuqur)  orqali  Brundiziy  yo'n alish i  b o 'y ic h a  
yugurdi,  Krass  uni  orqasidan  tashlandi.  Lekin  Spartak  Brundiziyda 
M ilridat  ustidan  g 'a la b a d a n   keyin  qaytgan  Lukull 
turganini  bilib, 
barchasi  halok  b o'lganini  tushundi  va  Krassga  qarshi  o 's h a   vaqtda 
katta  b o 'lg an   o ' z   q o 'sh in i  bilan  bordi.  Katta  miqdordagi  odamlarni 
q a m ra b   olgan  umidsizlikni  favqulodda  qattiq  oqibati  ulkan j a n g  bo'ldi. 
Spartak  drotik (kalta  nayza)  bilan sonidan  y a ra d o r b o 'lg a n  edi;  tizzalab 
o"‘tirib,  o ' z   oldiga  qalqonini  qo'y ib ,.h u fy m   qilayotganlarni  k o 'p   sonli 
o 'z in i  o 'r a b   turganlar  bilan  b irg a lik d a •' halok  b o 'lm a g u n c h a   qaytarib 
turdi. 
Uni  qolgan 
qo's hinlari 
to 'la   tartibsizlikda 
b o'lib,  yanchib 
tashlandi.  Aytishlaricha,  o 'lg a n la m i  sonini  aniqlash  m um kin  bo'lm adi. 
R im liklardan 
1000  ga  yaqin  kishi  o'ldi.  Spartakni  ja sadi  topilmadi. 
Spartakchilarni  k o 'p   qismi  ja n g d an   keyin  qochib  to g 'larg a  yashirindi. 
Krass 
ularga  qarshi  yurdi. 
T o'rt  qismga 
b o'linib,  barchasi 
halok 
b o 'lm a g u n c h a .  ular  hujumni  qaytarib  turdilar.  6000  bundan  m ustasno 
,  qaysiki  ular  ushlab  olinib,  K apuyadan  Rim ga  boradigan  y o 'l   b o 'y la b  
osildilar.
Хрестоматия по истории  Оревнегомира.  М..  1991.  239-242  стр
273

---

X XI  ...  Biroq taqdir  P om peyni  q a n d a y d ir darajada  bu g ‘alabaning 
(Spartak  boshchiligidagi  qullar  q o 'z g 'o l o n i   ustidan) 
islitorokchisi 
qildiki,  j a n g   m ay d o n id a n   besli  m ing  q o c h o q la r  uni  qoMiga  tushdi. 
Barcha  asirlarni  oMimga  hukm   qilib,  P o m p ey   shoshilinch  senatga 
yozdi,  k r a s s   gladiatorlarini  ochiq  j a n g d a   tor-m or  qildi,  u,  Pom bey 
esa,  urushni  ildizi  bilan  s u g ‘irib  oldi.