O adim gi dunyo tarixi bo yicha xrestom atiya: tarix о ‘qituvchilari

/. 
Kerkira 
er.
  aw : 
357-355 yillardagi  ittifoqehilik  urushidan  keyin  Afina 
Xios,  Rodos,  K os va Kerkiraning mustaqiUigini tan olishga majbur bo  Igan edi.
2.  bu odamlar 
Filipp tarafdorlari.
3. yunon shaharlari  Spartadan tashqari.
4. y o   Iboshchi 
Filipp.
5.  Osiyo 
Kichik  Osiyo.
6.  Epir 
M akedoniyadagi jan ubiv-g 'arbidagi kichik podsholik. 
Хрестоматия no истории  древнего мира.  М.,  1991.  190 стр
219

---

Iskandarning yoshligi
P lutarx.  Iskandar
IV.  B olalik  y illarida  u n in g   k a m su q u m lig i  aniq  b o kldi:  qolgan 
h a m m a   narsada  g 'a y ra tli.  qaytarib  b o 'lm a y d ig a n   shijoat,  u  dun y o v iy  
q u v o n c h la rg a   loqayd  edi  v a   ularga ju d a   m o 'ta d il  berildi;  Isk andarning 
shuhratparastligi  sh u n g a  olib  keldiki;  unin g   m u sh o h a d a   tarzi  yo sh ig a 
nisbatan j i d d i y v a  yuqori edi. 0 ‘zini chiroyli s o ‘zlari bilan m aqtan ad ig an  
sofistdek,  O lim p iy a d a   o ‘z  aravalarini  g ‘alabasini  tangalarda  abadiy- 
lashtirgan  Filippga  o ‘x shab,  har  q a n d a y   shuhratni  y o q tirm a d i  va 
uni  har  q a y e rd a n   qidirm adi.  B ir  kuni  oyoqlarini  tezligi  bilan  ajralib 
turad ig an  
Iskardardan  yaqinlari  s o ‘rashdi: 
O lim p iy a   o ‘yin larid a 
y u g u ris h d a   bellashuvni  u  istam aydim i,  u  j a v o b   berdi:  “ Ha  agar  meni 
raqiblarim   p o d sh o la r  b o i s a ’’.  U m u m a n ,  Isk an d ar  k o ‘rinishidan, 
atletlarni  y o q tirm a s   edi;  u  tragik  shoirlarni,  fleytachilarni  va  kifared, 
rapsodlarni  k o 'p g in a   bellashuvlarini,  h a m d a   turli  ov  m usobaqalarini, 
k altakda j a n g   qilish  m u s o b aq alarin i  uyushtirdi,  lekin  m u s h t ja n g la rig a  
yoki  p a n k ra tiy a la rg a l  hech  q an d a y   qiziqish  b ildirm adi  va  ularni  ishti- 
rokchilariga  h ech  q an d a y   m u k o fo tla r  belgilam adi.
V.  Filipp  boM m aganda,  M a k e d o n iy a g a   fors  po d sh o si  elchilari  kel­
g anda,  Isk a n d a r  o 'z in i  y o 'q o t i b   q o 'y m a y ,  ularni  d o 's t o n a   qabul  qildi; 
u  elchilarni  o 'z in i  d o 's t o n a   m unosabati  v a   biror-bir  bolalarcha  yo k i 
a h a m iy a ts iz   savol  berm asligi  bilan  o 'z i g a   m ah liy o   qildi,  u  y o 'lla rn i 
uzunligi  to g 'ris id a ,  E ro n n in g   ichiga  say o h a t  qilish  usullari  t o ‘g ‘risida, 
p o d s h o n in g   o ‘zi  t o ^ ' r i s i d a ,   d u s h m a n la r  bilan  k u ra s h d a   u  qandayligi 
h a m d a   forslarni  kuchlari  va  qudrati  qan d ay lig i  t o ' g ‘risida  s o ‘rab- 
surishtirdi, ular j u d a  k o ‘p h ayron boMdilar, ular F i l i p p n i n g d o n g ‘i  ketgan 
qobiliyatlari, bu b o la n in g m a q s a d i va intilishlari o ld id a  xiralash ib   qoladi 
d eg an   x u lo sa g a   keldilar. A m m o   h a m m a  v a q t  Filipp  q a n d a y d ir m a s h h u r 
sh aharni  b o sib   olgani  yoki  shonli  g ‘alabasi  t o ‘g ‘risida  x a b a r  kelganda, 
Iskandar  x afa  boMar  edi,  buni  eshitib,  u  o ‘z  tengqurlariga:  “B o la la r 
otam  h a m m a j o y n i   bosib olishga  ulguradi,  m enga  sizlar bilan  birgalikda 
buy u k  v a  ajoyib  ishlarni  qilish  imkoni  boMmaydi"  d e r edi.  H u z u r qilish 
va  bo y lik k a  em as,  s h o n - s h a r a f  v a   shuhratga  intilib,  Isk a n d a r  otasidan 
q a n c h a   k o ‘p  narsa  olsa,  o ‘zi  sh u n ch a  kam   qilishi  m u m k in   deb  hisoblar
220

---

edi.  M a k e d o n   qudratini  o 's is h i  Iskandarda  xavfsirashni  tu g 'd ird i.  H ad- 
dan  k o 'p   h ash am atli,  k o 'n g il  ochislilar  va  boy I i к I a r  bilan  boMgan  lio- 
kim iyatni  em as,  jan g la r,  urushlar  va  s h o n -sh u h ra t  uchun  kurash  bilan 
ho k im iy atn i  m e ro sg a   olishni  istadi.  A lbatta  Iskandarni  taMimi  bilan 
k o ‘p  sonli  tarbiyachilar,  m a sla h a lc h ila r  va  o 'q itu v c h ila r   s h u g ‘ullandi. 
U la rn in g   bo sh id a  O lim p ia d a n in g   qarindoshi  q a ttiq q o 'l  L eo n id   tu rar 
edi;  Leonidni  o 'z i   tarbiyachi  va  otaliq  unv o n id an   u y alm asad a,  bu 
u n v o n   loyiq  va  ajoyib  b o 'lsa d a ,  lekin  u n g a   va  uning  qarin d o sh lik  
a loqalariga  h u rm at  y u zasid an ,  h a m m a   uni  Isk andarning  rahbari  va 
tarbiyaehisi  deb  ay tar edilar.  U nvoni  va  o ' z  o 'r n i g a   k o 'r a   kelib  chiqishi 
a karnalik  b o 'lg a n   L isim ax   otaliq  edi.  Bu  kishida  hech  q an d ay   noziklik 
y o 'q   edi.  faqat  o 'z in i  Feniks,  Iskandarni  Axil I,  Filippni  Peley  deb  atadi, 
uni  tarbiyachilar  orasida  yuqori  baholadilar,  u  tarbiyachilar  o 'r ta s id a  
ikkinchi  o 'rin n i  egalladi.
VII. 
Filipp  k o 'rd ik i,  Iskandar  tabiatan  o 'jar,  jah li  chiqsa  z o 'r a -  
v onlikda  hech  k im g a   yon  b erm aydi,  lekin  aqlli  s o 'z   bilan  aqlli  q a ro r 
q ilishga  yengil  k o 'n d ir is h   m u m k in   edi;  s h u n in g   uchun  otasi  b u y ru q  
berishdan  k o 'r a .  k o 'p r o q   ishontirishga  u r in a r e d i.  Filipp  o 'g ' l i n i   t a ’lim 
va  tarbiyasini  u m u m iy   t a ’lim  doirasiga  kiradigan  rnusiqa  va  b o sh q a 
f an lar  o 'q itu v c h ila rig a   topshirishga  j u r ' a t   qilm adi.  Bu  ish  fav q u lo d d a  
rnurakkab  deb  hisobladi.  Sofokl  ayganidek:
Bu  y e rd a   qattiq  q o ‘l  va  m a h k a m  jilov  zarur.
S h u n in g  uchun p o d sh o  y u non faylasuflaridan e n g b u y u g i Aristotelni 
chaqirdi,  o 'q itg a n i  uchun  ajoyib  va  loyiq  ta rz d a   unga  haq  to 'la d i:  o 'z i 
v ay ro n   qilgan,  kelib  chiqishi  o 's h a   verd an   b o 'lg a n   Aristotelni  Stagira 
shahrini  qayta tikladi  va u  yerdan  qoch ib   ketgan  yoki  qullikda b o 'lg a n  
fuqarolarni  qaytardi.  U   m a s h g 'u lo t  va  su h b a tla r  uchun  Iskandarga 
M ieza  yaq in id ag i  n im falarga  b a g 'is h la n g a n   d araxtzorni  ajratdi,  hozir 
ham   u  erda  A ristotel  o 'tirg a n   tosh  o 'rin d iq la rn i,  o ' z   o 'q u v c h is i  bilan 
s a y r qilgan  soyali jo y la rn i  ko'rsatadilar.  K o 'rin is h id a n   Iskandar nafaq at 
axloq  va  davlat  t o 'g 'r is id a g i  bilim larni  o 'z la s h tird i,  balki  “ sirli” , 
y a n a d a   chuqu rro q   bilim larga  d ax ld o r  b o 'ld i,  qaysiki  faylasuflar  ularni 
“ o g 'z a k i ”  va  “y a s h irin ”  deb  atadilar,  keng  o s h k o r  qilmadilar.  O s iy o d a  
turgan  Iskandar  A ristotelni  bu  ta'limotlarni  ba'zilarini  kitoblarga  e'lon 
qilganini  bilib  qolib,  falsafa  him oyasiga  b a g 'is h la b ,  unga  ochiq  xat
221

---

yozdi: m a tn d a  s h u n d a y  aytiladi: Iskandar A ristotelga baxt-saodattilaydi! 
Sen  faqat  o g 'z a k i  o 'q itis h g a   moMjallangan  ta’limotni  e'lon  qilib,  xato 
qilding.  Biz  tarbiyalangan  o 's h a   ta'lim otlar  u m u m   boylik  boMib  qolsa, 
biz  qolgan  o d am lard an   n im a  bilan  ajralib  tu ra m iz ?   Men  boshqalardan 
nafaqat  qudratim   bilan,  balki  oliy  narsalar  to ‘g ‘risidagi  bilimim  bilan 
baland  boMmoqchi  edim .  S o g ‘  boM!  “ Iskandarni  shuhratparastligini 
kam sitilgani  uchun  tinchlantirib,  A ristotel  bu  ta'lim o tlar  e'lon  qilingan 
boMsada.  shu  bilan  birga  g o ‘yoki  e'lon  qilin m ag an   deb  tasdiqlab 
o ‘zini  oqladi.  A slida  tabiat  t o ‘g ‘risidagi  to 'p l a m   boshidan  ma'lum otli 
kishilarga  moMjallangan  boMib, o ‘qitish  uchun  ham,  m ustaqil  o ‘rganish 
uchun  ham   yaram ay d i.
VIII. 
Iskandarga  tabiblikni  sevishini  A ristotel  singdirdi.  Podsho 
bu  fan n in g   boshqa  tom onlarini  em as,  a m a liy   to m o n la rig a   qiziqdi, 
uning  xatlaridan  xulosa  chiqarish  m u m k in k i,  kasal  boMgan  d o ‘stlariga 
y o rd a m g a   kelib,  turli  xil  dav o lash   usullari  rejimini  belgiladi.  U m u n ian  
Iskandar  fanlarni  o 'rg a n is h ,  kitoblarni  o ‘qishga  tabiatan  qobil  edi. 
“ Iliada” ni  o ‘rganish  harbiy  shuhratga  erish ish n in g   en g  y ax sh i  vositasi 
deb hisobladi va bu t o ' g ‘r is id a te z -te z  g a p ir a r e d i. “ S a n d iq ch ad an  Iliada” 
nom i  bilan  maMum  boMgan A ristotel  tuzatgan “ Iliada” ro 'y x a tin i  d o im o  
o ‘zida  bor edi,  uni  xanjar bilan  yostiq  ostida  saqlar edi  deb x a b a r beradi 
O n e sik rit2.  C h u n k i  Iskandar O siy o n in g   ichkarisida  boshqa  hech  qan d ay  
kitoblarga  ega  e m a s  edi.  G arpal  p o d s h o n in g   buyruqlari  bilan  Filistning 
t o ‘plam lari,  Evripid,  Sofokl,  E sxilning  tragediyalaridan  k o ‘pchiligini 
va  h am d a  Telest  va  F ilo k sen n in g   difirainbalarini  yubordi. 
Iskandar 
bo sh d a  A ristoteldan 
hayratlandi,  ustozni  otasidan  kam   boMmagan 
darajad a  sevdi,  uning  o ‘z  s o ‘zlariga  k o ‘ra:  F ilippga  y a sh ag an i  uchun 
qarzd o r  ekanligi,  A ristotelga  esa,  loyiq 
yash ag an i  uchun 
q arzd o r 
ekanini  aytadi.  K eyinchalik  p o d sh o   A ristotelga  g u m o n s ira b   qaray 
boshladi,  lekiri  unga  q a n d a y d ir  zarar  y e tk a z m a y d ig a n   d arajada.  a m m o  
u nin g   faylasufga m uhabbati va bogMiqligini  zaiflashuvi  b eg o n alash u v n i 
guvohi  edi.  U n g a  falsafaga  bolaligidan  tu g ‘m a  intilish  va  qiziqishni 
singdirilishi  Isk andarning  qalbida  o ‘c h m a d i...