O adim gi dunyo tarixi bo yicha xrestom atiya: tarix о ‘qituvchilari

S a l’vian - G alliyadagi M assiliya3ning yepiskopi. O'zining “Ilo­
hiy hukmronlik to 'g 'risid a ” asarida Rim im periyasining so'nggi
davrida soliq-to'lovlar va har xil m ajburiyatlarni ko'payishi, hokim-
noihlarning suiste ’m ollari natijasida hamda boy m agnatlar tomonidan
dehqonlar-shahar aholisini ezilishini qoralaydi. Rim fuqarolarining
m avjud luzumdan norozi bo 'lib, germ an qabilalari yashagan hu-
dudlarga om m aviy ravishda ко ‘chib ketishga majbur bo jganliklari
va qachonlctrdir sharafli bo'lgan Rim fuqaroligidan, hamda Rim
hokimiyatidan voz kechishga intilganlarini ко ‘rsatadi.
O zg in a kishilar uchun, davlat s o liq la ri-o ‘zining o ‘ljasi b o ‘lsa, 
boshqaiarni x o n a v a y ro n qiladi. F isk k a4 tegishli soliqlarni undirishni, 
u lar o ‘z shaxsiy d a ro m a d la ri m an b a ig a aylantiradilar. Va, buni nafaqat 
oliy, balki en g q u y ila r ham , nafaqat hokim lar, ularga b o ‘y s u n u v c h ila r 
h am qiladilar. Faqat sh aharlargina em as, sh u n d ay m unitsipiy va 
q ish lo q lar ham borki, u y e rd a sh u n ch a tiran v a kuriallar boMmasa? 
S h uningdek, ular bu u n v o n d a n tasodifan foydalanadilar, c hunki 
kuchli u n v o n g a e g a d e k boMib k o ‘rinishi ham k e ra k ... Shu bilan birga 
k a m b a g ‘allarni ta laydilar, beva va y etim larn i t a ’qib qiladilar - bu 
shunday darajadaki, u la rn in g k o 'p c h ilig i kelib chiqishi urugM n o m a ’lum 
boM maganlardan va moM-koMchilikda tarbiyalanganlar, davlat t a ’qibi 
g ‘azabidan oMmaslik uch u n , va v arvarlarda Rim insonparvarligini 
qidirgandek, chu n k i rim lik lar orasida v a rv a rc h a insonni tah q irla sh g a
chiday olm aganlari uch u n d u sh m an larg a q o c h ib ketm oqdalar. Va ular 
qoch ib k e ta y o tg a n la rd an urf-odatlari va tillari bilan ajralib tursalarda,
311

---

hatto m en aytishim m u m k in , ularga varvar, badani. kiyim lari hidi 
nafratli b o 'ls a d a , rim liklar o 'rta s id a g i shafqatsiz adolatsizlikdan k o ‘ra, 
biroq endi 
v arv arlar ichida o 'z la r ig a yot turm ush tarziga chidashni 
afzal k o'radilar. S h u n in g uchun, ular h a m m a jo y d a yoki gotlarga yoki 
bagaudlarga yo k i q a n d a y d ir viloyatlarda h okim iyatga ega boMgan 
boshqa v arvarlarga k o 'c h i b borm oqdalar. A sir hisoblanadilar, asir erkin 
boMish, erkin hisoblanishni m a ’qul k o'radilar. Sh u n in g uchun ozod 
boMib, asir boMgandan k o 'ra : ular o 'z la rin i asir hisoblan ish ini, lekin 
ozod boMishni afzal ko'radilar. S h u n in g uchun ilgari rim lik fuqarolarni 
nomi nafaq at y u q o ri bah o lan g an , shu bilan birga qim m at narxda sotib 
olingan, Rim fuqarolari nomi bilan e n d ilik d a m en sim a y d ila r va uni 
c hetlab o 't a d i l a r va nafaqat kam qiym atli, balki jirk a n c h hisoblaydilar. 
Rim zulm ini o g 'irlig in i, shunday dalilidan yaxshisi y o 'q . Rim lik 
m avqesi h a s h a m a t va faxr keltirish m u m k in boMgan k o 'p g i n a o b ro 'li 
o d a m la r va zo dagoniar, Rim talablarining shafqatsizligidan s h u n d a y
a h v o lg a tushdilarki, rim lik boMishni x o h la m a y q o 'y d ila r ...
Endi m e n b a g a u d la r to 'g 'r i s i d a s o 'z yuritam an , qaysiki ezilgan. 
tahqirlangan, a h m o q , q o n x o 'r h o k im la r to m o n id an halok qilinganlar, 
Rim erkin I ik h u q u q id a n m ah ru m b o 'lib , hatto rim lik deb atalish 
sharafini y o 'q o td ila r. Va biz ularni o 'z la r in i baxtsizliklarida ay b lay m iz, 
ularning kulfatlari tu g 'd irg a n ism bilan ata ym iz, o 'z i m i z yaratgan 
ismni berib, ay b q o 'y a m iz : isyonchilar deb ataym iz, b o 'l m a g ' u r
o d a m la r deb, o 's h a la r n i biz o 'z i m i z jin o y a tg a m ajb u r qilamiz. B oshqa 
nima b agaudlarni tu g 'd ird i, bu bizning haddan tashqari ja z o la rim iz , 
h o k im la rn in g buzuqligi, prosk rip siy alar (m o l-m u lk n i tortib olish) va 
talonchiliklarni am a lg a oshirgan o dam lar, m ajburiyatlar y ig 'im in i o ' z
shaxsiy d a r o m a d m anbalariga, soliqlarni - o ' z o ' ljalariga aylantirganlari 
e m a s m i? U lar y irtqich h ayvonlarga o 'x s h a b , ularni h o k im iy ati ostiga 
berilgan o d a m la ri ustidan b oshqarm adilar, lekin ularni y e d ila r va 
boyidilar, o d a td a q a ro q c h ila r qilganidek, nafaqat bu odam larn i talab va 
ularni qiynab, ularni qonini so'rdilar. Va sh u n d ay b o 'ld ik i, h o k im la rn in g
talonchiligi b u g 'g a n va halok qilgan odam lar, g o 'y o k i v arvarlarga 
yalindilar, c hunki ularga r im lik b o 'lis h g a y o 'l q o 'y ilm ad i...
Q a y e rd a va kim da, rim liklardan b o sh q a sh u n ch a b u n d a y y o v u z
ishlar m a v ju d ? B izdan boshqa y a n a k im d a shunday q o n u n sizlik hukm
suradi? F ra n k la r bu jin o y atn i bilm aydilar, gunnlar bu jin o y a tla rd a n
xoli, v an d a lla rd a ham , gotlarda ham b u n d a y hech nim a y o 'q . G o tlard an
312

---

boMgan 
v a rv a rla r bundan s h u n d a y uzoqdalarki, bun d ay sinovlarga 
gotlar orasida y a sh a y d ig a n rim liklar ham d u c h o r qilinmaydilar.
S h u n in g u ch u n u yerd a b a rc h a rim lik lard a bitta intilish: Rim 
h uquqiga o ‘tish d a n abadiy qutulish. Rim plebsida u yerda bir u m u m iy
yolvorish: ularga v a rv a rla r bilan birga hozirgi vaqtda hayot kechirishga 
ruxsat berilish edi. Va biz gotlarni y e n g a o lm a y m iz deb y a n a hayron 
q olam iz, bu v aq td a rim liklar bizdan k o ‘ra gotlarda boMishni afzal 
k o ‘radilar. B izn in g b irodarlarim iz, na faq at ulardan bizga q ochib o ‘tishni 
m utlaqo istam aydilar, balki bizlarni qoldirib. ularga qoch ib ketadilar...
1. Bagaud baga-kurash, kelt tilida.
2. kuchli zulmi edi 454-yil ostida.
3. Massiliya Hozirgi Marsel shahri.
4. Fisk davlat xazinasi.
Хрестоматия no истории древнего мира. М., 1991. 282-283 стр