O. A. H u s in o V patologik fiziologiyadan amaliyot darslari uchun

poliuriya -
renal va ekstrarenal bo‘lishi 
mumkin. Ekstrarenal poliuriya turlaridan biri urina spastica hisoblanadi, 
u migren, gipertonik kriz, paroksizmal taxikardiya va o ‘tkir vegetativ 
krizdan keyin riv o jla n a d i (R atner M .Y a., T o m ilin a N. A., 1989). 
S h u n in g d e k e k s tra re n a l p o liu riy a q a to r e n d o k rin k a s a llik la r: 
giperparatireoz, gipertireoz, Kushing, K onn sindrom i, qandli diabet 
va h .k . la rd a ham u c h ra y d i. R e n a l ta b ia tli p o liu riy a b u y rak
yetishm ovchiligida kuzatiladi, ayniqsa, u kan alch alar apparatining 
fermenti! zaharlar bilan shikastlanishida (kanalchalar reabsorbsiyasining 
deyarli 1% ga kamayishi siydik ajralishini ikki baravar ko‘paytiradi), 
gipoksiya, shuningdek ADG yetishovchiligida kuchli namoyon bo‘ladi. 
Poliuriyada bir kunda 10-15 1 siydik ajraladi. Fiziologik holatlarda 
poliuriya ko‘p suyuqlik qabul qilganda, diurezni kuchaytiruvchi ovqat 
moddalari (tarvuz, oshqovoq va h.k.) iste’mol qilganda kuzatiladi.
K u nlik d iu rezn in g kam ayishi -
o lig u r iy a
- y e ta rli m iqdorda 
suyuqlik qabul qilin m ag anda, tana h a ro ra ti k o 'ta rilg a n d a (bunda 
organizmdan teri orqali ko‘p miqdorda suyuqlik chiqib ketadi), qusish, 
ich ketish, toksikozlar, o ‘tkir glom erulonefritlarda va h.k. uchraydi.

---

B uyrak p arenxim asi jid d iy shikastlangan ho latlarda (o ‘tk ir diffu z 
glom erulonefritlar), siydik tosh kasalligi (siydik naychasi tiqilishi), 
q o ‘rg ‘oshin, simob, m argim ush bilan zaharlanganda ham uchraydi.
Kuchli hayajonlanish, o g ‘riq, qo‘rqish, shokda siydik ajralishining 
b utunlay to ‘xtashi -
anuriya
- rivojlanishi m um kin. B ir necha xil 
anuriya farq qilinadi: 1) renal - buyrakning o ‘zi shikastlanishi bilan 
bog‘liq - sim ob xloridi, q o ‘rg ‘oshin bilan zaharlanganda, koptokcha 
va kanalcha apparati kasalliklarida uchraydi; 2) prerenal - arterial qon 
bosim ining a. renalis da kamayishi natijasida rivojlanadi; 3) subrenal 
- siy d ik naychasi tiq ilg a n yoki q isilganda u chraydi; 4) reflektor, 
m a sa la n , o g ‘riq b ian b o g ‘liq - trav m a, la t y e y ish , o p e ra tsiy a d a
kuzatiladi; 5) arenal - bitta buyrak olib tashlanganda rivojlanadi.
A y rim p a to lo g ik h o la tla r d a (y u ra k d e k o m p e n s a ts iy a s in in g
b o sh la n g 'ic h shakllari, sisto p ielitlar va h.k.) siydik asosan kechasi 
k o ‘p miqdorda ajraladi (m e’yorida kunduzgi va kechgi diurez nisbati 
4:1, 3:1 tashkil qiladi). B u holat 
nikturiya
deyiladi. Diurez buzilishiga 
p o lla k iu riy a -
kam m iqdo rd a te z -te z siyish ham k iradi, u siy d ik
y o ‘lla ri, s iy d ik p u fa g i sp a z m i, c h o ‘z ilish i y o k i y a llig ‘lan ish id a
uchraydi. Pollakiuriya pielonefrit, siydik tosh kasalligi, prostata bezi, 
siydik pufagi, siydik ajratish yo ‘Uari kasalliklarining tipik simptomi. 
S iy d ik qistashi k o ‘pin ch a o g ‘riq li siyd ik ajralish i bilan nam oyon 
b o 'ta d i.
G ipostenuriya -
p a st so lish tirm a o g ‘irlikli 1 0 1 2 -1 0 1 4 - siydik 
ajralishi (m e’yorida siydikning nisbiy zichligi ertalabki porsiyada 1018 
va u n d an y u q o ri); b u y ra k n in g siy d ik n i k o n s e n tra ts iy a la s h
(quyiqlashtirish) qobiliyati y o ‘qligini bildiradi, kanalchalam ing jiddiy 
jarohatlanishidan dalolat beradi.
Izo ste n u riy a -
siy d ik n in g so lish tirm a ogM rligi uning ham m a 
p o rsiy alarid a b ir xil va ajraladig an siydik m iqdoriga kam bog‘liq. 
M e ’yorda siydikning nisb iy zichligi kun davom ida 1004- 1006 dan 
1026-1032 gacha o ‘zg arib turadi. Izostenuriyada siydikning nisbiy 
z ic h lig i 1 0 1 0 -1 0 1 2 n i ta s h k il q ila d i v a siy d ik n in g o sm o tik
konsentrlanishining butunlay to ‘xtashidan dalolat beradi. K o ‘pincha 
izogipostenuriya kuzatiladi. Renal tabiatli izogipostenuriya nefron distal 
segmentining (kanalchalar va interstitsiya) shikastlanishi bilan bog‘liq 
va tubular yetishm ovchiligining k o ‘rinishlaridan biri hisoblanadi. U 
tu b u lo - in te r s tits ia l k o m p o n e n tli s u ru n k a li g lo m e ru lo n e fritla r, 
pielonefritlar, buyrak polikistozi, podagra, nefrokalsinoz, gipokaliemik 
va tu g ‘ma tubulopatiyalarda kuzatiladi.

---

Siydik patologik ta rk ib iy qism larl. 
Proteinuriya
(albuminuriya) -
siydik bilan oqsil ajralishi. Proteinuriya fiziologik va patologik bo‘lishi 
m umkin: a) fiziologik. M ushak zo‘riq ish i, sovuq suvga ch o ‘milish, 
homiladorlikda kuzatiladi. Proteinuriyaning bu xiliga uzoq tikka turish 
bilan bog‘liq qonni v. renalis dan v. cava inferior ga oqib o ‘tishining 
buzilishi natijasida rivojlanadigan ortostatik proteinuriya ham kiradi; 
b) patologik proteinuriya. U buyrak bilan bo g ‘liq va buyrak bilan 
bog‘Iiq bo‘lmagan bo‘lishi mumkin. Buyrak bilan bog‘liq b o ‘lmagan 
p ro te in u riy a s iy d ik a jr a tis h y o ‘lla r i k a s a llik la rid a , y u ra k n in g
dekom pen satsiyalan gan p o ro k larid a, buyrak to m irla ri q isilish id a , 
umurtqa pog‘onasi qiyshayishi (lordoz) va isitmada kuzatiladi. Buyrak 
bilan b o g ‘tiq p ro tein u riy a b uyrak k a sallik lari: glom erulonefritlar, 
pielonefritlar va b. larda uchraydi. Proteinuriya nefrotik sindrom da 
yuqori bo‘lishi mumkin (ba’zan 50% gacha). Albuminuriyaning ikkita 
nazariyasi mavjud: birinchisi - uni kanalchalar epiteliyasining o‘lishi 
bilan, ikkinchisi - koptokchalar o ‘tkazuvchanligining oshishi bilan 
tushuntiradi.
5///«druriya. Silindrlar - bu nordon siydikda kanalchalar ichida ivib 
qolgan oqsil. Silindrlarning bir necha xili farq qilinadi: a) gialinli -
gom ogen shishaga o ‘xshash tuzulma. Proteinuriyada hosil b o ‘ladi va 
buyrak kanalchalari yorig‘ining oqsil nusxasi hisoblanadi; b) epiteliyli 
- buyrak kanalchalari epiteliysidan iborat. Ularning hosil bo‘lishi buyrak 
kanalchalari epiteliysi distrofiyasidan darak beradi. Bu silindrlarning 
x illa r ig a d o n a d o r s ilin d r la r k ira d i, u la r p a rc h a la n g a n e p ite liy
h u jay ralarid an tash k il to p ad i; c ) m u m sim o n - ju d a y irik b o ‘lib, 
kengaygan kanalchalarda ivilgan oqsildan hosil b o ‘ladi, am iloidozda 
uchraydi; d) yog‘dan iborat silindrlar - yog* distrofiyasida uchraydi.
Gem aturiya -
siyd ik bilan qon ajralishi. K uzatiladi: a) buyrak 
shikastlanishlarida, ayniqsa o ‘tkir glomerulonefritlarda va koptokchalar, 
y a’ni kapillarlar shikastlanishidan dalolat beradi; b) buyrak jom i, siydik 
naychasi va siydik pufagi yallig‘lanishi yoki yaralanish jarayonlarida. 
E ritrotsituriya intensivligida m akrogem aturiya (siy dik rangi go ‘sht 
yuvundisini eslatadi) va mikrogematuriyani (siydik rangi o ‘zgarmagan, 
siydik cho‘kindisi m ikroskopiyasida eritrotsitlar aniqlanadi) uchratish 
mumkin. Klinik xususiyatlari b o ‘yicha retsidivirlanuvchi va turg‘un, 
izolirlangan va proteinuriya bilan qo‘shi!gan, og‘riqli va og‘riqsiz xillari 
farq qilinadi. Lokalizatsiyalanishi bo‘yicha buyrak gem aturiyasi (bir 
yoki ikki tom onlam a) va siydik yo‘llari (postrenal) gem aturiyasini 
ajratish mumkin.

---

60% dan k o ‘proq hollarda gematuriya urologik kasalliklar: siydik 
tosh kasalligi, siydik tizim i o ‘sm alari, infeksiyalar, buyrak infarkti, 
buyrak tom irlari trom bozi yoki rivojlanish anom aliyasi, nefroptoz va 
b. ning sim ptom i hisoblanadi. U glom erulonefrit va SBE lam ing ilk 
belgisi bo‘lishi mumkin. Buyrak va siydik yo ‘llari shikastlanishi bilan 
b o g ‘liq
b o ‘lm a g a n
g e m a tu riy a
tu g ‘m a 
va 
o rttirilg a n
k o a g u lo p a tiy a la rn in g (tro m b o ts ito p e n iy a la r, jig a rn in g o g ‘ir 
shikastlanishi, antikoagulantlar ortiqcha miqdorlanishi) asorati sifatida 
namoyon boMishi mumkin. Qisqa muddatli makrogematuriya amaliyot 
nuqtai nazaridan sog‘lom odamlarda (shu jumladan, sportchilaida) uzoq 
o g ‘ir jism o n iy z o ‘riqish dan keyin u chray di. Siydikda e ritro tsitla r 
g e m a tu riy a d a b u z ilm a g a n (p ig m e n tla r s a q la n g a n ) va o*zgargan 
(ish q o rlan g an , erig a n ) holda b o ‘lish i m um kin. Q abul qilinishicha 
o ‘zgargan e ritro tsitla r buyrak shikastlanishidan, buzilm agani siydik 
y o ‘llari kasalliklaridan darak berishi mumkin.