O ‘ zbekiston respublikasi oliy va o ‘ rta maxsus ta ’ lim vazirligi mirzo ulug

partiyasi) kelishdi. 
Ular o'z das- turlarida Angliyada sanoatni davlat mulkiga o'tkazish orqali sot- 
sialistik tuzumga o'tishni targ'ib etishdi. 1946 yildan 1951 yilgacha ular 
iqtisodiyotni bir qator tarmoqlari davlat mulkiga o'tkazildi. Angliya banki, ko'mir 
va gaz sanoati, elektrostansiyalar, radio va televidenie, temir yo'l va transporn- 
ing boshqa turlari davlat mulkiga o'tkazildi. 1967 yilda leyboristlar yana hukumat 
tepasiga kelishdi, va metallurgiya sanoati davlat mulkiga o'tdi Firmalar davlat 
mulkiga o'tayotganda aksionerlarning aksi- yalari davlat zaymlariga almashtirilib 
berildi (bunda ular keltirila- digan daromad o'zgarmadi). Xususiy mulkni davlat 
mulkiga o'tkazishning asosiy natijalari: 1. Asosan "eski", kamrentabelli tarmoqlar 
davlat mulkiga o'tkazilgan edi. Davlat ularni sotib olib, ushbu tarmoqlarning xara- 
jatlarini to'liq o'z bo'yniga oldi, korxonalarning oldingi egalariga esa "yangi" 
istiqbolli tarmoqlarni egallashga imkon berildi. Davlat mulkiga o'tkazilgan 
tarmoqlar, ayniqsa ko'mir va metallurgiya sanoati rekonstruksiyaga muhtoj edi. 
Avvalgi egalarin- ing bunday rekonstruksiyani amalga oshirish imkonlari yo'q edi, 
chunki ular yuqori daromad keltirmasdi. Endi davlat ushbu rekonstruksiyalarni 
davlat budjeti hisobiga amalga oshirdi. 2. Davlat tasarrufiga asosan iqtisodiyotga 
xizmat ko'rsatuvchi tarmoqlar o'tib, iqtisodiyotni yoqilg'i, energiya, metall bilan 

---

ta'minlardi, tashish xizmatlarini ko'rsatardi.
Davlat tasarrufiga o'tgandan so'ng xususiy sektorga energiya, xom ashyo va 
transport xizmatlarini arzonlashtirilgan narxlarda ko'rsatilardi. Shunday qilib, 
korporatsiyalar xarajatlari davlat hisobiga qisqartirildi, daro- madlar oshdi. Ammo 
iqtisodiy jihatdan davlat sektori kamsamarali bo'lib qoldi. Uni saqlash uchun katta
xarajatlar zarur edi. Davlat iqtisodiyoti asosan ma'muriy usullar yordamida 
boshqarilar edi. Shu sababdan hukumat tepasiga konservatorlar kelganda ular 
darrov xususiylashtirish jarayonini boshlashar edi. XX asr 80-yy.da M.Tetcher 
hukumati bir qator firmalarni xususi- ylashtirdi. Avval to'liqligacha davlat sektori 
hisoblangan tarmoqlarga xususiy sektor kiritildi. Iqtisodiyotda davlat 
investitsiyalari qisqartirildi. Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish usul- 
lari qisqartirildi. Lekin ushbu choralar iqtisodiyotda davlat ulushi- ni katta hajmda 
qisqarishiga olib kelmadi. Bu davrda kommunal xizmatlar va uy-joylar 
xususiylashtirildi, millionlab inglizlar dav- latdan uylarini sotib oldilar va natijada 
65% aholi shaxsiy uyiga ega bo'ldi. Xususiylashtirish jarayonida aksiyalarni 
sotishda xususiylashti- rayotgan firmalar xodimlari ustuvor huquqlarga ega 
bo'ldilar. Natijada M.Tetcher hukumati davrida aksionerlar soni aholining 7%dan 
25 %gacha oshdi. Angliya davlat sektorida sanoat mahsulotining 20% ishlab 
chiqarilardi. YaMMning 40% davlat budjeti orqali o'tardi. Angliyada iqtisodiyotni 

---

davlat tomonidan tartibga solishda asosiy vosita sifatida davlat budjeti 
hisoblanardi. Iqtisodiyotni tartibga solish jarayoniga qishloq xo'jaligi ham jalb 
qilingandi. Birinchi jahon urushi boshida Angliya qishloq xo'jaligi shahar yaqinida 
joylashtirilganligi sababli iste'mol qilinadigan oziq-ovqatlarning 2/3 qismi import 
qilinardi. Birinchi jahon urushi davrida Germaniya Angliyaga oziq-ovqat olib 
borayotgan kemalarni cho'ktirganligi sababli mamlakatda oziq-ovqat yetish- 
movchiligi yuzaga keldi va qishloq xo'jaligi ishlab chiqarishini ko'paytirishga 
majbur bo'lindi. Urushdan so'ng "ichki" oziq- ovqatlarga ehtiyoj qisqardi. Lekin bu 
holat Ikkinchi jahon urushi davrida ham qaytarildi va bu urushdan so'ng davlat 
fermerlarni qo'llab-quvvatlash usullaridan foydalana boshladi. Bunda fermer- lar 
ishlab chiqarish xarajatlarining taxminan % qismi qoplanar edi: davlat tomonidan 
kafolatlangan narxlarda mahsulotlar sotib olinardi, hosildorlik oshirilsa mukofotlar
to'lanardi va boshqalar.
Natijada 50-yillarning boshlaridan 80- yy.ning boshlariga qadar Angliyaning 
qishloq xo'jalik ishlab chiqarishi 3 marotaba o'sdi, va Angliya iste'mol qilayotgan 
oziq-ovqatning 60%ni o'zi yetishtira boshladi. Angliya "Umumiy bozor"ga kirishi 
bilan uning qishloq xo'jaligi muammolarga duch keldi. Angliyaning qishloq xo'jalik 
mahsulotlari "Umumiy bozor"dagi hamkorlarning mahsulotlaridan qim- matroq 

---

bo'lib chiqdi, va u o'z raqobatbardoshligini yo'qotdi. Shu sababdan bu holat 
Angliya va "Umumiy bozor" ishtirokchilari o'rtasida kelishmovchiliklarni keltirib 
chiqardi. Birinchi Jahon urushiga qadar Angliya jahonning eng yirik savdo 
mamlakati hisoblanardi. Tashqi savdo unda katta ahami- yat kasb etardi, xorijdan 
90% zarur xom ashyo, 70% oziq-ovqat olib kirilardi, uning sanoat mahsulotining 
1/3 qismi eksportga mo'ljallangan edi. Lekin urushdan keyin u jahon bozorlarida 
o'z pozitsiyalarini yo'qota boshladi. Jahon kapitalistik eksportida un- ing ulushi 
keskin qisqardi
. 
Tashqi savdoda o'z pozitsiyasini mustahkamlash uchun ingliz hukumati o'z 
tovarlarini sotilishi uchun bozorlarni yaratish maqsa- dida iqtisodiy ittifoqlar 
tashkil eta boshladi. 1931 yilda "sterlingga oid blok" tashkil etilib, u Angliyani 
mustamlaka imperiyasi, Gollandiya, Skandinaviya mamlakatlari, Portugaliya bilan 
birlashtirdi. Ushbu mamlakatlar o'zaro savdoda funt sterlingda hisob-kitob 
qilishga kelishib olishdi, bu davrda boshqa mamlakatlarda AQSh dollarida savdo 
qilardi. Shunday qilib, ushbu mamlakatlarning tashqi dunyodan ko'ra o'zaro savdo
qilish imkoniyatlari kengroq edi.

---

1932 yilda preferensial tariflarning imperiya tizimi joriy etildi: Britaniya imperiyasi 
mamlakatlari o'zaro savdo vaqtida bojlarni pasaytirishar edi, boshqa mamlakat 
tovarlariga bojlar ko'tarilar edi. Shunday qilib, 30-yy.da "yarimyopiq" bozorlar 
vujudga kelib, ularda ingliz tovarlari ustuvorlikka ega edi. Urushdan keyin 
Angliyaning jahon savdosidagi ulushi pasay- ishda davom etdi. 90-yy. boshlariga 
kelib ushbu ko'rsatkich jahon kapitalistik eksportining 6%ni tashkil etdi. Avvaliga 
Angliya oldingi tashqi iqtisodiy siyosatini (o'z tovarlarini sotish uchun hududlar 
yaratish orqali) davom ettirishga harakat qildi. 50-yy. oxiriga kelib "Umumiy 
bozor"ga qarama-qarshi qilib 7 mamlakatdan iborat "erkin savdo hududi"ni 
tashkil etildi. Angliyadan tashqari ushbu savdo ittifoqiga Norvegiya, Shvetsiya, 
Daniya, Avstriya, Shveysari- ya va Portugaliya kabi mamlakatlar - ya'ni avvalgi 
"sterlingga oid blok" mamlakatlari kirishdi. O'zaro savdoda ushbu mamlakatlar 
bojlarni pasaytirishardi, ittifoqdagi hamkorlarning tovarlarni us- tunligini 
ta'minlashardi. Britaniya imperiyasi parchalandi. Ingliz mustamlakalari mus- taqil 
davlatlarga aylanishdi. Mustamlakalarni yo'qotilishi ingliz iqtisodiyotiga katta 
zarba berdi va endi ushbu yo'qotishlardan Angliya o'ziga kela olmaydi deb taxmin 
qilingandi. Lekin ma'lum vaqt o'tgandan so'ng ingliz diplomatlari oldingi 
mustamlakalar bilan munosabatlarni tiklab olishdi. Britaniya imperiyasi Britaniya 
hamdo'stligiga aylandi. Hamdo'stlik mamlakatlari hanuz sterling hududiga 
kirishar, ma'qul bo'lgan tariflar (ya'ni o'zaro savdoda pasaytirilgan bojlar)ni 
qo'llashar, Angliya bilan iqtisodiy kelishuv orqali bog'liq edilar.

---

The