|
5.4. Fyuchers shartnomalarining mohiyati
va ularning o
ʻ
ziga xos jihatlari
Fyuchers shartnomalari bu ikki tomon oʻrtasida bazis aktivni
kelajakda yetkazib berish boʻyicha birjada tuzilgan bitimdir. Ushbu
shartnomalarning sharti birja tomonidan belgilanadi va ular har bir
bazis aktiv uchun standart hisoblanadi.
Forvard shartnomasi kabi fyuchers shartnomasi ham amalga oshi-
rilishi shart hisoblanadi. Shu bilan birgalikda fyuchers shartnomalarini
forvard shartnomasidan bir qator muayyan farqli tomonlari ham
mavjud:
fyuchers shartnomasi standartlashtirilgan hisoblanadi (shartno-
malarning oʻziga xos xususiyatlaridan kelib chiqib, bitim boʻyicha
barcha shartlar (yetkazib berish narxidan tashqari) birja tomonidan
belgilanadi);
fyuchers shartnomasini amalga oshirilishi birja tomonidan
kafolatlanadi;
fyuchers bozorining ishtirokchisi shartnoma muddati
tugagunicha istalgan vaqtda oʻzining pozitsiyasini qarama – qarshi
yoʻnalishdagi shartnoma (ofset) bilan yopishi mumkin (jumladan,
fyuchers bozorida qisqa pozitsiyani yopish uchun huddi mana shuncha
shartnomalar miqdorida uzun pozitsiyasini ochish lozim, bunday
holatda savdo ishtirokchisining pozitsiyasi bekor qilinadi);
fyuchers bozorida moliyaviy kafolat tizimi amal qiladi, bunda
har bir fyuchers shartnomasi boʻyicha maʼlum bir pozitsiyani ochish
uchun birja eng kam miqdorda garov taʼminotini belgilaydi hamda uni
saqlaydi. Garov badali boshlangʻich yoki depozit marjasi deb atalib, u
asosan shartnoma summasidan 2 – 10% ni tashkil etadi.
Fyuchers shartnomalarining asosini nafaqat tovalar, balki
moliyaviy instrumentlar ham tashkil etishi mumkin. Bazis aktivlarini
moliyaviy instrumentlar, yaʼni qimmatli qogʻozlar, fond indekslari,
valyutalar, bank depozitlari tashkil etuvchi shartnomalar moliyaviy
fyuchers shartnomalari deyiladi.
16
16
Буренин А.Н.
Рынок ценных бумаг и производных финансовых инструментов:
Учебное пособие. М.: 1 Федеративная Книготорговая Компания, 1998. 180 с.
83
Moliyaviy fyuchers shartnomasi foiz stavkalariga asoslangan
forvard shartnomasiga oʻxshaydi, moliyaviy instrumentlarni bir
tomondan ikkinchi tomonga, kelajakda belgilangan muddatda yetkazib
berilishidan darak beradi. Lekin u forvard shartnomasidan maʼlum bir
tomonlari bilan farqlanadi, jumladan fyuchers shartnomalari forvard
bozoridagi defolt holatlari va likvidlilik bilan bogʻliq muammolarni
yengib oʻtadi.
17
Hozirgi kunda zamonaviy fyuchers bozorlari asosan
moliyaviy fyuchers shartnomalari hisobiga rivojlanib kelmoqda.
Biz yuqorida forvard shartnomalari haqida fikr yuritganimizda,
forvard narxini aniqlash formulasini keltirgan edik. Ana shu formula
orqali fyuchers narxini ham aniqlash mumkin, lekin bu borada
fyuchers bozorining oʻziga xos xususiyalarini inobatga olish zarur.
Jumladan, fyuchers bozorlarida arbitraj operatsiyalarini amalga
oshirish imkoniyati ancha kam. Bu avvalo fyuchers shartnomalarining
likvidliligi yuqoriroq ekanligi bilan bogʻliq.
Fyuchers narxi deganda fyuchers shartnomasini imzolashda
belgilangan narx
tushunilib, u investorlarning tegishli aktiv boʻyicha
kelajakda kutayotgan spot narxini aks ettiradi. Fyuchers shartnomasini
imzolashda bazis aktivning fyuchers narxi spot narxidan yuqori yoki
past boʻlishi mumkin.
Agar fyuchers narxi spot narxidan yuqori
boʻlsa, u holda bu holat kontango deyiladi. Agarda teskarisi, yaʼni
fyuchers narxi spot narxidan past boʻlsa, u holda bu holat
bekuordeyshn deyiladi
.
Fyuchers narxi va spot narxi oʻrtasidagi farq bazis deb ataladi
.
Shartnoma muddatining oxirida bazis nolga teng boʻladi, chunki
fyuchers narx va spot narx oʻzaro bir nuqtada kesishadi, yaʼni bazis
aktivning fyuchers narxi spot narxga yaqinlashib boradi. Bazis, tovar –
xomashyo mahsulotlari bilan savdolarda alohida ahamiyatga ega
18
.
Fyuchers narxini belgilashning asosiy nuqtasi bu “yetkazib berish
narxi”ni aniqlashdir.
Yetkazib berish narxi
–
bu shartnoma davri
davomida bazis aktivga egalik qilish bilan bogʻliq barcha xarajatlar
va yoʻqotilgan foydadir.
Uning tarkibi quyidagi elementlardan iborat:
17
Frederic S.Mishkin, Stanley G.Eakins.
Financial markets and Institutions USA: Prentice
Hall, Pearson Education, 2012. P. 593
18
Деривативы. (Серия «Reuters для финансистов»)/Пер.с англ. М.: Альпина Паблишер,
2002. 52 с.
84
a) aktivni saqlash va sugʻurtalash bilan bogʻliq xarajatlar;
b) bazis aktivni sotib olishga sarflangan summadan investor olishi
mumkin boʻlgan foiz; qarz uchun investor toʻlaydigan foiz.
Yuqoridagilarni quyidagicha yozish mumkin:
Agar ushbu tenglik amalga oshmasa, u holda arbitraj operatsiya-
larini oʻtkazish imkoniyati paydo boʻladi. Yaʼni,
bu yerda,
I
k
– kredit foizi;
S –
bazis aktivning spot narxi; Z – saqlash
va sugʻurtalash xarajatlari, u holda arbitrajer:
a) shartnomani sotadi;
b) I
k
foizda mablagʻlarni qarzga olib, unga bazis aktivni sotib oladi
va uni yetkazib berish davrigacha saqlaydi;
d) shartnoma muddati tugaganidan soʻng aktivlarni yetkazib
beradi va quyidagi oʻlchamda foyda oladi [
F
–
(S + I
k
+ Z)]. Qimmatli
qogʻozlar bilan savdoda Z nolga teng. Agar
bu yerda,
I
d
– depozit foizi, u holda arbitrajer:
a) shartnomani sotib oladi;
b) aktivni
I
k
foizda qarzga oladi;
d) aktivni sotadi va olingan summani
I
d
foiz bilan joylashtiradi;
e) shartnoma muddati tugaganidan soʻng depozit boʻyicha
foizlarni oladi, shartnoma boʻyicha aktivlar uchun toʻlovni amalga
oshiradi, kreditorga foizlari bilan qaytaradi. Uning foydasi esa
quyidagicha boʻladi:
(S + I
d
–
I
k
–
F).
Fyucherslar orqali savdolarni amalga oshirishda bozor
ishtirokchilari tomonidan maʼlum bir srategiyalar yuritilib, ularning
ichida eng oddiy koʻrinishi bu fyuchers shartnomalarini sotish va sotib
olishdir. Shuningdek investor bir vaqtning oʻzida uzun va qisqa
pozitsiyalarni ochishi ham mumkin. Bunday strategiya spred yoki
streddl deb ataladi. Investor bunday harakatlarni turli fyuchers
shartnomalarining narxi yetkazib berish narxiga teng kelmasligini
taxmin qilganda amalga oshiradi. Shu bilan birgalikda spredni
shakllantirish, faqat uzun yoki qisqa pozitsiyani ochishdan koʻra kam
riskli strategiya hisoblanadi. Spred orqali investor narxlarni umumiy
85
oʻzgarish darajasi bilan bogʻliq zararlarni bartaraf etadi va ayrim
sabalarga koʻra kelib chiqqan narxlarning ogʻishi hisobidan foyda
olishni moʻljallaydi.
Xulosa qilib aytganda, fyuchers bozoridagi operatsiyalar spot
bozoriga qaraganda yuqori daromadliligi bilan ajralib tursada, lekin bu
holat yuqori riskka ega ekanligini ham unutmaslik kerak. Haqiqatda,
fyuchers bozorida narxlarning salbiy tomonga oʻzgarishi oqibatida
koʻrilgan zararlar spot bozoridagi zararlardan koʻra bir necha marta
oshib ketishi mumkin. Demak, fyuchers shartnomasini tuzuvchi
shaxslar fond bozorini, uning hozirgi va kelajakdagi holatini hamda
narx-navo qanday boʻlishini chuqur oʻrganishi va uni bilishi lozim
boʻladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
