O ʻ zbekiston respublikasi oliy va o ʻ rta maxsus ta ʼ lim vazirligi

P/E (P/EPS) 
koeffitsientga 
koʻpaytiriladi. Shunday qilib, 
. 
Amaliyotda mazkur koeffitsientlardan hisob-kitoblar uchun joriy 
belgilashlarda tez-tez foydalaniladi.
Misol koʻrib chiqamiz. 
Agar oxirgi yilda bitta aksiyaga toʻgʻri keladigan foyda 30 birlikni 
tashkil etgan va kelajakda ham shuncha boʻlishi kutilayotgan boʻlsa, 
shuningdek, mazkur tarmoq boʻyicha 
P/E 
oʻrtacha 150 birlikni teng 
boʻlsa “M” korxona aksiya qiymatini aniqlang. 
V=30 x 150 = 4500 birlik. 

---

63 
P/E 
koeffitsient aslida yakuniy natija – sof foyda boʻyicha 
korxonani baholaydi. Boshqacha aytganda bu koʻrsatkich bozor aniq 
bir korxonaning bir birlik foydasiga qancha toʻlashga tayyorligini 
koʻrsatib beradi. 
Uning belgilanishi butun sof foyda dividend toʻlashga 
yoʻnaltiriladigan sharoitda aksiya boʻyicha investitsiyalar qoplanish 
muddati sifatida ham talqin qilinishi mumkin. 
P/E 
koeffitsientining yuqori belgilanishi aksiyaning jalb 
qiluvchanligini oʻzida aks ettiradi. Natijada investorlar uning istiqbolli 
tarzda yanada oʻsishi, daromadlarining ishonchli va barqarorligi, risklilik 
darajasining unchalik yuqori emasligini anglashlari mumkin boʻladi. 
P/E 
moliyaviy koeffitsientni hisob-kitob qilishda korxona fao-
liyatining qator muhim moliyaviy koʻrsatkichlari, shuningdek, ularga 
taʻsir etuvchi omillar, masalan kelgusi pul oqimlari, aktivlar va 
boshqalarning eʻtiborga olinmasligini mazkur modelning kamchiligi 
sifatida koʻrsatishimiz mumkin. Bundan tashqari sof foyda moliyaviy 
hisobotlarning boshqa koʻrsatkichlari bilan taqqoslaganda oʻzgarish-
larga yuqori darajada moyil hisoblanadi va unga boshqaruvchilarning 
bevosita taʻsiri ham kuzatiladi. Koeffitsientning yuqori belgilanishi 
foyda miqdorining keskin past boʻlishi natijasida ham kelib chiqishi 
mumkin. Shuningdek, bu koʻrsatkichni zarar koʻrib ishlovchi 
korxonalar uchun aniqlash imkoniyati mavjud emas.
EPS 
koʻrsatkichi bitta aksiyaga toʻgʻri keladigan dividend 
(
Dividends Per Share
– 
DPS
) va dividend toʻlovlari (
payout ratio - 
PR
)ning oʻzaro nisbati sifatida ham aks ettirilishi mumkin: 
. 
Oʻz navbatida, dividend toʻlovlari koeffitsientini korxonani 
reinvestitsiyalashga yoʻnaltiriladigan foydaning ulushi (
recovery 
rating – RR
)dan kelib chiqqan holda ham aniqlash mumkin: 
. 
Yuqoridagilardan kelib chiqqan holda taʻkidlash mumkinki, 
EPS 
va 
P/E 
koeffitsientlari kelgusidagi dividend toʻlovlarini 100 foizgacha 
aniq hisoblash imkoniyatini bermaydi. 
Aksiyalar qiymatini baholashda yana bir koeffitsient “Baho/tu-
shum” (
Prise to Sales
) koeffitsienti hisoblanadi. Bu koeffitsientdan 
foydalanish yordamida baholash metodikasi 
P/E 
yondashuvidan 

---

64 
foydalanishga oʻxshash, faqat bitta aksiyaga toʻgʻri keladigan foyda 
oʻrniga korxona tushumining joriy miqdoridan foydalaniladi: 
, 
bu yerda 
SAL
t
 – t 
davrda korxonaning tovar sotishdan tushumi. 
Aksiyalarni baholash uchun 
P/S 
koeffitsientidan foydalanish 
aksariyat korxonalar uchun foyda koʻrsatkichi emas, balki mahsulot 
sotish hajmining oʻsishini taʻminlash maqsadiga asoslanadi. Bunday 
maqsadning qoʻyilishiga sabab mahsulot sotishdan tushum 
koʻrsatkichining tovar va xizmatlar bozorida korxonaning egallab 
turgan oʻrnini belgilashda muhim ahamiyatga egaligi bilan izohlanadi. 
Korxonaning bunday tartibda jadallik bilan oʻsishi boshqa barcha 
shart-sharoitlar teng boʻlganda daromad olinishi va musbat pul 
oqimlariga erishish imkoniyatini yuzaga keltiradi. 
Mazkur metodning afzalligi sifatida yangi, shuningdek, zarar bilan 
ishlovchi va manfiy pul oqimlariga ega korxonalar aksiyalarini 
baholash imkoniyatini berishi bilan izohlash mumkin. Aniq-ravshanki 
bunday holatda 
DDM 
modeli yoki 
P/E 
koʻrsatkichidan foydalanish 
murakkablik tugʻdiradi va hech qanday mazmunga ega emas. Bundan 
tashqari tushum koʻrsatkichining oʻzgaruvchanligi odatda, foydaga 
nisbatan ancha past. Shuningdek, bu koʻrsatkich moliyaviy 
hisobotlarda ishonchli hisoblanadi va unga korxona moliyaviy 
siyosatining jiddiy taʻsiri kuzatilmaydi. 
Lekin 
P/S 
koeffitsientidan foydalanish orqali aksiyalarni baholash 
metodi konseptual kamchilikka ega boʻlib, bu koeffitsient nisbiy 
baholash metodi hisoblanadi va aksiyaning haqiqiy qiymatini belgilab 
bermaydi. Chunki bu metodda aksiya qiymati boshqa oʻzaro 
tenglashtirilgan korxonalar guruhiga nisbatan belgilanadi. 
Bundan tashqari mahsulot sotishdan tushum korxona faoliyatining 
yakuniy natijasiga taʻsir etuvchi omillardan faqat bittasi hisoblanadi va 
korxonalar bir xil tushum koʻrsatkichi bilan turli xil rentabellikka, 
samaradorlikka erishishlari mumkin. Aynan shu bogʻliqlikdan kelib 
chiqqan holda 
P/S 
koeffitsienti mahsulot sotish rentabelligi yoki foyda 
marjasi masalan, soliqlar va foizlar toʻlangunga qadar foyda, sof foyda 
koʻrsatkichlari bilan birgalikda foydalanish samaraliroq hisoblanadi. 
Xalqaro amaliyotda keng doirada qoʻllaniladigan yana bir 
koeffitsient korxona qiymati (
Enterprise Value – EV
)ning soliqlar, 

---

65 
foizlar va amortizatsiya chegirilgunga qadar foyda (Earnings Before 
Interest, Taxes, Depreciation and Amortization – 
EBITDA
)ga nisbati 
koʻrsatkichi hisoblanadi. 
EV/EBITDA
eng past koʻrsatkichli aksiyalar 
sotib olish uchun nomzod aksiyalar hisoblanadi.
Mazkur koʻrsatkichning afzalliklari sifatida quyidagilarni 
koʻrsatish mumkin: 
- zarar bilan ishlayotgan korxonalarni aniqlashga xizmat qilishi 
mumkin; 
- qarz mablagʻlari hisobiga qoʻshib olishni baholashda foydalanish 
uchun qulay; 
- qarz mablagʻlari hisobiga moliyalashtirish, amortizatsiya 
siyosati, soliq siyosati va boshqalar turli xil darajada boʻlgan 
korxonalarni oʻzaro taqqoslash imkonini beradi. 
Amaliyotda mazkur koʻrsatkichni hisoblashning turli xil 
yondashuvlari amal qiladi. Ulardan eng keng qoʻllaniladigani quyidagi 
formula boʻyicha amalga oshiriladi: 
. 
bu yerda MV(E), MV(D) – mos ravishda korxona xususiy kapitali va 
qarz kapitalining bozor qiymati; 
C – balansdagi pul mablagʻlari va ularning ekvivalentlari. 
Yuqorida keltirilgan formulaga muvofiq korxona qiymati uning 
xususiy kapitali va qarz kapitali yigʻindisidan pul mablagʻlarini ayirish 
orqali aniqlanadi. Bunday yondashuv aksiyalar bozor qiymatini 
hisobga olgan holda korxona qiymatining tarkibiy elementlari nisbatan 
toʻliq kartinasini koʻrish imkonini beradi. Shubhasiz butun korxonani 
naqd pulga sotib olishda investor uning barcha majburiyatlarni oʻziga 
olishga yoki birdaniga toʻlashga majbur boʻladi. Korxona qiymatini 
aniqlashda pul mablagʻlari va ularning ekvivalentlarini chegirishdan 
maqsad korxonani xarid qilishda balansdagi pul mablagʻi oʻzgarmas 
qolishi bilan izohlanadi. 
Umuman yuqorida keltirib oʻtilgan aksiyalarni baholash 
modellarining barchasi ham oʻziga xos afzalliklar va kamchiliklarga 
ega. Shunday ekan investitsion faoliyatni amalga oshirish uchun 
korxonalar aksiyalarini baholashda koʻrib chiqilgan modellar va 
koeffitsientlarning bir nechtasidan foydalanish va oʻrtachasini olish 
maqsadga muvofiq, deb oʻylaymiz. 

---

66