O ‘ zbek tili

Matn yuzasidan savol va topshiriqlar.
1.  «O‘zbekiston temir yo‘llari» aksiyadorlik jamiyati qachon tashkil topgan? 
2.  Mustaqillik yillarida qanday temir yo‘li bekatlari qurildi?
3.  «O‘zbekiston  temir  yo‘llari»  haqida  yana  nimalarni  bilasiz?  Matnni 
to‘ldiring.
145

---

 Bilib oling!
Tinish belgilari
1. Tire ( – )  2. Qo‘shtirnoq – (« »)  3. Qavs – ( )
Tire quyidagi o‘rinlarda qo‘llanadi:
1. Ot, son, olmosh va harakat nomi bilan ifodalanib, kesim bilan bog‘lamasiz 
birikkan ega va kesim orasiga: O‘zbekistonning poytaxti – Toshkent. O‘qish – 
hayotni uqish.
2. Uyushiq bo‘laklardan so‘ng kelgan umumlashtiruvchi so‘zdan oldin: Akam, 
opam va singlim – barchasi meni kutib o‘tirishgan ekan.
3. Ajratilgan bo‘lak bilan izohlanmish bo‘lak orasiga: Men – Rustam Omonov, 
1965-yil Andijonda tug‘ilganman.
4. Kirish gap bilan gap bo‘laklari orasiga: Tunov kuni ovchi – men uni o‘rmonda 
uchratib qoldim – menga bir qiziq voqeani so‘zlab berdi.
5. Muallif gapi bilan ko‘chirma gap orasida: – Bugun kelasizmi? – so‘radi qizi.
6. Dialog tipidagi ko‘chirma gaplarda: – Keldimi? – Keldi.
7. Kutilmagan voqea– hodisalarni ifodalagan gaplardan oldin: Kecha xolamlar-
nikiga borgan edim – Anvarjon kelibdi.
8. Zid ma’noli bog‘lovchisiz qo‘shma gaplar orasida: Jismimiz yo‘qolur – 
o‘chmas nomimiz.
Qo‘shtirnoq.
1. Ko‘chirma gaplarni ajratib ko‘rsatish uchun: «Ertaga kelaman», – dedi.
2. Ko‘chma ma’nodagi, shartli nom yoki taxallus ma’nosidagi ayrim so‘z va 
so‘z birikmalari ham qo‘shtirnoqqa olinishi mumkin: «Tog‘ asali» sotadigan 
yigit… dovonning narigi tomoniga o‘tib ketdi.
Qavs.
1. Ifodalanayotgan fikrga yoki uning biror bo‘lagiga qo‘shimcha izoh beruvchi
So‘zlar yoki iboralar qavsga olinadi: Botirjon (sinfimizning o‘quvchisi) oliy 
o‘quv yurtiga kiribdi.
2. Kirish gaplar qavs bilan beriladi: ukam (sen uni taniysan) bu yil maktabni 
bitirdi.
3. Misol yoki ko‘chirmaning manbai: … Eshik qars etib yopildi. (O.Y.)
 1-mashq. Berilgan gaplarda tinish belgilari qayerda ishlatilganligiga e’tibor 
berib ko‘chiring.
146

---

O‘zbek tili 10-sinf
1. Bu Navoiyning «Xamsa» asarimi deb so‘radi Komila. 2. Bolalarning xulqi, 
odobi, yurish-turishi, do‘stlari orasidagi mavqeiga doimo qiziqib turish kerak. 3.Biz 
sayohatga chiqar ekanmiz! 4. Kutubxonada Navoiy, Bobur, Furqat – kabi buyuk 
shoirlarimizning asarlari bor. 5. Go‘zallik olamni qutqarishiga kim ishonmaydi?! 
6. U darsda javob beradimi, bermaydimi buyog‘i bizga qorong‘i.
 2-mashq. Berilgan gaplarda tushirib qoldirilgan tinish belgilarini qo‘yib 
yozing.
1. Salom sizga// yuksak tog‘lar// 2. Yaxshilar// uni eslang// 3. Bilimlining kuc-
hi mingga yetar// bilimsizning kuchi birga yetar// 4. Sinov imtihonlariga qanday 
tayyorlanayapsiz// 5. Ha // bu gapingiz to‘g‘ri// 6. Biz// yoshlar// ota-bobolarimiz 
qoldirgan bebaho merosni ko‘z qorachig‘iday asrashimiz kerak// 7. Men sizga ayt-
sam// odamning yomoni bo‘lmaydi// 8. Mendan rozimassiz// bilaman// kechirmay-
siz// 9. // yo‘l bo‘lsin//