Nutq o`stirish nazariyasi va metodikasi fanining asosiy nazariy matni

                              Dialog  –  suhbat  –  bolaning  kattalar  va  о‗z  tengdoshlari  bilan  muloqotining  asosiy 
shakli  hisoblanadi.Bolalar  bog‗chasida  о‗qitish  ikki  shaklda  amalga  oshiriladi:  a)  erkin  nutqiy 
muloqotda;  b)  maxsus  mashg‗ulotlarda.Dialog  kо‗proq  erkin  nutqiy  muloqotda  paydo  bо‗ladi  va  u 
bolalar  lug‗atini  boyitishning  talaffuzga  oid  grammatik  kо‗nikmalarini  tabiiy  ravishda  rivojlantirish 
bazasi,  ravon  nutq  kо‗nikmalariga  ega  bо‗lish  bazasi  hisoblanadi.Dialog  maxsus  mashg‗ulotlarda 
о‗qitiladi  (oyiga  1-2  ta  mashg‗ulot);  Bolalar  bog‗chasida  bо‗lib  turgan  vaqti  mobaynida  bola  erkin 
muloqotda  pedagog  va  boshqa  bolalar  bilan  muloqotga  kirishadi.  Uyda  esa  kattalar  bola  turli 
mavzularda dialogga kirishishlari lozim.  Dialogik nutqni (yoki og‗zaki nutqni) о‗rgatish odatda suhbat 
shaklida, ya‘ni kattalar bilan bola о‗rtasida  hamda bolalarning о‗zlari о‗rtasida fikr almashish shaklida 
rо‗y beradi.                                                                                          
 

---

Bolalarning nutqini o’stirish  fanining asosiy nazariy matni 
 
Takrorlovchi  va  umumlashtiruvchi  suhbatlarda  tarbiyachi  turli  usullar  yordamida 
bolalarga  ko‘rgan  narsalarni  taxlil  qilish,  taqqoslash,  to‘ldirish,  chuqurlashtirish  usullarini 
o‘rgatadi,  bolalardagi  mavjud  bilimlarni  tizimlashtiradi,  ularni  muayyan  xulosalarga  kelishga 
undaydi. 
Nazorat-tekshiruv  suhbatlari  pedagog  tomonidan  biron-bir  o‘tilgan  mavzu  bo‘yicha 
bolalarning  bilimlarini  aniqlash  uchun  o‘tkaziladi.  Pedagog  savollar  yordamida  bolalarning 
biron-bir mavzuni o‘tish jarayonida olgan bilimlari darajasini aniqlashi mumkin.  
Bolalar  bilan  ishlash  jarayonida  pedagog  tayyorlanmagan  va  tayyorlangan  suhbatdan 
foydalanadi. 
Tayyorlanmagan  suhbat  (buni  faqat  bolalarga  nisbatangina  qo‘llash  mumkin,  chunki 
bolalar  ular  bilan  nimalar  haqida  so‘zlashishlarini,  nimalarga  diqqat-e‘tiborini  jalb  qilishlarini 
bilmaydilar) rejimli jarayonlarni o‘tkazishda, bolalar faoliyatining har xil turlarida: o‘yinlarda, 
mexnatda  tashkil  etilishi  mumkin.  Tarbiyachi  esa  har  qanday  muloqot  turiga  tayyor  turishi 
zarur. Zero, buning uchun u kasbiy ta‘lim olgan bilimlarining muhim qismlaridan birini bolalar 
bilan suhbatlashish tashkil etadi. SHuning uchun tarbiyachi bolalar bilan shunday so‘zlashishi 
lozimki, toki u o‘z nutqi bilan bolalarga ona tilini o‘rgatsin. 
Nutqiy muloqotga bo‘lgan zarurat tufayli to‘satdan yuzaga keladigan suhbatda tarbiyachi 
o‘zining  til  sezgisiga  ishongani  holda  o‘z  nutqining  grammatik  shaklini  va  uning  jaranglashi 
(fonologiyasi)ni  tayyorlamaydi,  ammo  u  har  bir  suhbatning  mavzusiga  tayyorgarlik  ko‘rishi 
shart. 
Tayyorlangan  suhbat  deb  nomlanishining  sababi  shuki,  bunda  tarbiyachi  mashg‘ulotdan 
oldin  (mashg‘ulotdan  bir  necha  kun  oldin)  bolalarni  shunday  vaziyatda  qoldiradiki,  bunda 
ularning  diqqat-e‘tibori  bo‘lajak  suhbat  mavzusi  bo‘ladigan  atrof-olamdagi  hodisalarga  jalb 
qilinadi, chunki faktlarga oid materiallar bolalarga bungacha tanish bo‘lishi lozim.  
Suhbatni tashkil qilish, uning tuzilmasi mavzu va mazmunga, bolalarning yoshiga bog‘liq 
bo‘ladi. Har bir suhbatda quyidagi tarkibiy komponentlarni ajratib ko‘rsatish mumkin: 1) kirish 
(boshlash); 2) asosiy qism (suhbat mavzusini rivojlantirish); 3) nihoyasiga yetish. 
Kirish  maqsadi  bolalarning  diqqat-e‘tiborini  suhbat  mavzusiga  jalb  qilish,  ularda 
suhbatda  ishtirok  etish  xohishini  paydo  qilish,  bolalar  xotirasida  ilgari  olingan  taassurotlarni, 
imkoni boricha obrazli va emotsional taassurotlarni jonlantirishdan iborat. 
Tarbiyachi  suhbatlashadigan  narsa  (hodisa)  haqida  taklif  qilgan  topishmoq  ham  kirish 
bo‘lishi  mumkin.  Suhbatni  tegishli  mavzudagi  she‘rni  o‘qish  yoki  suratlarni  ko‘rish  bilan 
boshlash  mumkin.  Suhbat  boshlanishida  tarbiyachi  bo‘lajak  suhbat  mavzusini  (maqsadini) 
shakllantiradi,  uning  muhimligini  asoslaydi,  uni  tanlash  sabablarini  bolalarga  tushuntirib 
beradi. 
Asosiy qism maqsadi – bolalar ko‘rgan narsalarni esga olish, qo‘shimcha bilimlarni taxlil 
qilish, ularni tushuntirish hisobiga chuqurlashtirish, qo‘shimcha bilimlarni ma‘lum qilish, ularni 
bir tizimga keltirish va mustahkamlashdan iborat. 
Suhbatning  asosiy  qismi  mikromavzu  yoki  bosqichlarga  ajratilishi  mumkin.  Har  bir 
bosqich  –  bir  mavzuni  bo‘g‘in  qismlari  bo‘yicha  taxlil  qilishdan  iboratdir.  Pedagog 
mashg‘ulotga tayyorlanar ekan, barcha bosqichlarni belgilab olishi lozim.  
Suhbat  mavzusini  rivojlantirish  aniq  maqsadga  yo‘naltirilgan  bo‘lishi  lozim,  tarbiyachi 
imkoni boricha bolalarning mazkur mavzudan chetga chiqishlarining oldini olishi zarur (ba‘zan 
ortiqcha faktlarni aniqlash uchun undan  chekinish mumkin,  biroq so‘ngra  yana asosiy  suhbat 
mavzusiga qaytish  darkor). Tarbiyachi  suhbat rejasini oldindan belgilab oladi. Tarbiyachining 

---