Нутқ тўғрисида умумий тушунча

XULOSA.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI.

KIRISH

Mavzuning dolzarbligi. Shaxsning tarkib topishining o‘ziga xos psixologik qonununiyatlari mavjud bo‘lib, inson rivojlanishini yosh davrlariga bo‘lib alohida o‘rganish, har bir yosh davri qonuniyatlarini bilish orqali har tomonlama yetuk shaxs kamoloti uchun muhimdir. Shu nuqtai nazardan maktabgacha tarbiya psixologiyasi, uning har bir alohida shaxsda o‘ziga xos tarzda va ko‘rinishda namoyon bo‘lishi kabi jihatlarni tahlil qilish, maktabgacha tarbiya psixologiyasi muammolari bilan bog‘liq qonuniyatlarni tushunish katta ahamiyat kasb etadi.

Barkamol avlod kamoloti g‘oyasini turmushga tatbiq etish uchun istiqlolning dastlabki kunlaridanok, milliy ma’naviyat, milliy ta’lim va tarbiya muammolarini xal kdgshshga jiddiy e’tibor berilmokda. Ma’lumki, ta’lim-tarbiya ongning maxsuli va ongning darajasi bulish bilan birga ongning rivojini xam belgilaydigan omildir.

Shaxs tarbiyasi har qanday millat uchun juda muhim vazifa ekanligi hech kimga sir emas. Zero, taraqqiyot inson kamolotini oshirish bilan birga, uning psixik taraqqiyotida ham bir qancha o‘zgarishlarini olib kelayotganligi bugungi kun psixologiyasi uchun juda ham muhim vazifalarni qo‘ygan. Shaxs taraqqiyot natijasida murakkablashib rivojlanib boruvchi mavjudotdir.

Bu vazifani muvaffaqiyatli amalga oshirish uchun esa pedagogik-psixologik, ayniqsa ijtimoiy-psixologik tadqiqotlar olib borishga va ularning empirik natijalariga asoslanib tegishli chora-tadbirlarni amalga oshirishga to‘g‘ri keladi. Maktabgacha yoshdagi bolalarning niutqi rviojlanishining o‘ziga xos tomonlarini o‘rganish psixolog, pedlagoglar oldida turgan dolzarb vazifalardan biriga aylandi.

Ривожланиб бораётган жамиятимизда соғлом авлодни, комил инсонларни вояга етказиш масаласига катта эътибор берилмоқда. Комил инсоннинг муҳим сифатларидан бири мулоқот маданиятидир. Мулоқот инсон ҳаёти ва фаолиятининг муҳим шартидир. Айнан мулоқот ёрдамида инсонлар табиатни ўзлаштириш ва ўз эҳтиёжларини қондириш учун биргаликда ҳаракат қилиш имкониятларига эга бўладилар.

Ҳозирги кунда ижтимоий амалиётда мулоқот ва шахслараро муносабатлар муаммоси муҳим аҳамият касб этмоқда. Мулоқот ва унинг асосий хусусиятлари, самарали мулоқотнинг психологик аспектлари, мулоқотга ўргатишга оид психологик машқлар, самарали мулоқотнинг психологик воситаларини ўрганиш ишбилармонлик фаолиятида асосий ўринни эгалламоқда. Мулоқот психологияси фани мулоқотнинг юқорида келтирилган ва бошқа жиҳатларини назарий ва амалий жиҳатдан чуқур ўрганишга ёрдам беради. Шунингдек талабаларда мулоқот психологияси бўйича амалий кўникмаларни шакллантиришга хизмат қилади.

Маълумки, ҳар томонлама соғлом муҳит ҳукмрон экан, фарзандларимиз баркамол вояга етадилар, фуқаролари баркамол жамият эса ҳеч қачон завол топмайди. Мамлакатимизда айнан мустақиллик йилларида бу борада талай ижобий ишлар амалга оширилди, давлат дастурлари, хукуматнинг махсус қарорлари қабул қилинди. Жумладан, Ўзбекистон Болалар ҳуқуқлари тўғрисидаги Халқаро Конвенцияни ратификация қилган ҳамда БМТнинг Бола ҳуқуқлари қўмитаси тавсияларининг бажарилиши юзасидан Миллий ҳаракат дастурини қабул қилган давлат сифатида ҳар бир боланинг туғилган онидан бошлаб оила муҳитида тарбияланиши, унинг саломатлиги,ақлий ва жисмоний камолоти учун барча шарт-шароитларнинг яратилиши давлат аҳамиятига молик масала эканлиги Мустақиллик шарофати билан ўзбек халқи ўзини англаб етди. Мамлакатнинг ҳаётида рўй бераётган ижтимоий- иқтисодий, сиёсий ва маьнавий ислоҳотлар ва уларни ўзига ҳос йўлдан оғишмай амалга ошириш бугунги куннинг энг долзарб масалаларидан биридир.

Мустақиллик шарофати билан ўзбек халқи ўзини англаб етди. Мамлакатнинг ҳаётида рўй бераётган ижтимоий- иқтисодий, сиёсий ва маьнавий ислоҳотлар ва уларни ўзига ҳос йўлдан оғишмай амалга ошириш бугунги куннинг энг долзарб масалаларидан биридир.

Шу жумладан халқ таьлими тизимини умумий ўрта таьлим мазмунини янгиланиши ҳам давр талабидир. Ўзбекистон Республикасининг «Таьлим тўғрисидаги»Қонуни ва «Кадрлар тайёрлаш миллий дастури» асосида бундай янгиланиш амалга оширилмоқда.

Muammoning o‘rganilganlik darajasi. Umuman, maktabgacha ta’lim psixologiyasi muammosi bo‘yicha psixologlar, psixofiziologlar va pedagoglar (B.G.Ananev, G.M.Andreyeva, A.A.Bodalev, Y.V.Shoroxova, A.V.Vedenov, Yu.M.Zabrodin, A.G.Kovalev, I.S.Kon, T.A.Kitvel, V.S.Merlin, V.N.Myasishchev, I.P.Pavlov, K.K.Platonov, Y.D.Parigin, S.L.Rubinshteyn, V.V.Stolin, V.A.Yadov, I.Aizen, M.F.Fisehbein, T.Maslay M.G.Davletshin, M.Mavlonov, Sh.Do‘stmuxamedova, S.To‘ychiyev va boshqalar) o‘z tadqiqot maqsadlariga asoslanib munosabatning turli yo‘nalishlar bo‘yicha tadqiqot ob’ektiga aylantirganlar va ma’lum darajada munosabat mezonini talqin qilishning nazariy - fundamental asoslarni yaratganlar. M.G.Davletshin, E.G‘.G‘oziyev, G‘.B.Shoumarov, V.M.Karimova, R.I.Sunnatova, B.R.Qodirov, N.S.Safoyev, Sh.R.Barotov, Z.T.Nishonovalarning rahbarligida olib borilgan ilmiy izlanishlarda muammoning pedagogik hamda ijtimoiy-psixologik kategoriya sifatidagi talqinlariga ma’lum darajada e’tibor qaratilgan.

Ishning maqsadi. Muomala muammosining o‘ziga xos tomonlarining pedagogik hamda psixologik xususiyatlarni o‘rganish, tadqiqot qilish va shu asosda tegishli ilmiy-amaliy tavsiyalarni ishlab chiqish.

Ishning ilmiy farazi:

• 
  Maktabgacha tarbiya yoshdagi bolalar nutqi bilan bog‘liq muammolar ota-onalarning tarbiyalanganlik darajasiga bog‘liqligi;
  
• 
  Maktabgacha ta’lim muassasalarida bolalarni maktabga tayyorlashning psixologik qonun qoidalariga amal qilish katta ahamiyat kasb etishi;
  
• 
  Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarning o‘ziga xos yosh va individual rivojlanishi va namoyon bo‘lishi haqidagi bilimlar bilan tarbiyachilar, guruh murabbiylarini qurollantirishga bog‘liq bo‘lishi;
  
• 
  Bog‘cha, maktabgacha ta’lim muassasalari psixologlarining bu davr bilan bog‘liq rivojlanish va mavjud yaratilgan qonun va qoidalarga o‘zgartirish va normativlar ishlab chiqish savodxonligini shakllantirishga, ularning nutqiy rivojlanish bilan bog‘liq muammolarni bartaraf etish bo‘yicha tajribalariga bog‘liqligi;
  

Ishning vazifalari: Har bir maktabgacha tarbiya bolalarida namoyon bo‘lishi mumkin bo‘lgan ayrim pedagogik psixologik muammolarning o‘ziga xos asosiy ko‘rinishlarni aniqlash;

Ta’lim va tarbiya faoliyatini tashkil etish nazorat qilish va boshqarish jarayonida o‘quv faolligi va samaradorligiga salbiy ta’sir etishi mumkin bo‘lgan holatlarni oldindan ko‘rib bilishi va ularni bartaraf etish uchun muntazam ravishda tegishli tadbirlar o‘tkazish.

Har bir bolaning o‘zigagina xos iqtidorli, qiziqishlari, maqsadlari o‘qish imkoniyatlari hamda hissiyoti haqida shu bolaning o‘ziga, tarbiyachisiga va ota-onasiga o‘z vaqtida tegishli ma’lumotlar bera olish. (Psixologik maslaxat ishlari;

Maktabgacha yoshdagi bolalar nutqining rivojlanishi bilan bog‘liq muammolarni bartaraf etish bo‘yicha ko‘rsatmalar ishlab chiqish:

Ishning nazariy ahamiyati va metodologik asoslari: Ilg‘or ilmiy psixologiya fanida shaxs ijtimoiy taraqqiyoti bo‘yicha yaratilgan umumiy qonuniyatlar, konsepsiyalar, shuningdek, shaxsga individual yondashuv prinsiplari (B.M.Teplov, V.S.Merlin, N.S.Leytes, E.A.Golubeva, B.R.Qodirov, E.G‘. G‘oziev va boshqalar). Shaxs va ijtimoiy ustanovka prinsiplari (D.Uznadze, Sh.A.Nodirashvili, A.G.Asmolov, G.Ollport, G.Rozenberg va boshqalar), shaxs va munosabat mutanosibligi prinsiplari (V.N.Myasishev, T.Liri, S.L.Rubinshteyn, B.S.Merlin va boshqalar), buyuk ajdodlarimizning ta’lim - tarbiya to‘g‘risidagi ta’limotlari, O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov asarlari g‘oyasi, O‘zbekiston Respublikasining «Ta’lim to‘g‘risida»gi qonuni va «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» va boshqalar.

Ishning ob’ekti va predmeti: Ishning ob’ekti – Buxoro shahridagi maktabgacha tarbiya muassasalari tarbiyalanuvchilari va ularning nutqini rivojlantirish bo‘yicha amaliy ishlar.

Ishning amaliy ahamiyati: Tadqiqot maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalar va ularda uchrab turadigan nutqiy nuqson muammosini yanada kengroq o‘rganish imkonini beradi.

Tadqiqot empirik natijalariga asoslanib ishlab chiqilgan amaliy tavsiyalardan maktabgacha tarbiya muassasalari psixologlari, logopedlari, maktab psixologlari o‘z faoliyatlarida unumli foydalanishlari mumkin.

Ishning metodlari: Kuzatish, suhbat, turli psixologik topshiriqlar, umumiy bilimdonlikni aniqlovchi test- topshiriqlardan foydalanildi.

Ishning ilmiy yangiligi - shundan iboratki, maktabgacha yoshdagi bolalar nutqining rivojlanishi bilan bog‘liq nazariy ma’lumotlar to‘planib amaliy tavsiyalar ishlab chiqiladi

Himoyaga olib chiqilayotgan asosiy holatlar:

Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarda uchrab turadigan ayrim muammolar va ularni barataraf etishning itimoiy psixologik mexanizmlarini yangidan tarkib toptirish bugungi kunning dolzarb vazifalaridan biri hisoblanadi. Bu esa aynan tanlab olingan muammo yuzasidan izlanishlar olib borishni dolzarb ekanligini ko‘rsatadi. Ilmiy tadqiqot natijalariga tayanib, maktabgacha ta’lim muassasasi psixologlariga, maktab psixologlariga, ota-onalarga hamda maktabgacha ta’lim muassasasi tarbiyachilari usun tavsiya va ko‘rsatmalar ishlab chiqish zarurligi bilan belgilanadi.