Нурмат сабуров, шаҳзод сайдуллаев

Ҳуқуқ нормалари – давлат томонидан ўрнатиладиган ва маъқулланадиган, муайян шаклда ифодаланадиган, ижтимоий муносабатларни тартибга солишга қаратилган умуммажбурий ҳулқ-атвор қоидалари. Ҳуқуқ нормаси – ҳуқуқ тизимининг энг асосий, дастлабки элементи бўлиб, давлат жорий этган, бажарилиши жамиятнинг барча аъзолари учун мажбурий бўлган, ижтимоий муносабатларни тартибга солувчи турмуш қоидасидир. Ҳуқуқ нормаси умумий, яъни ҳаммага тааллуқлидир. У доимо қўлланиладиган бўлиб, унда бажариш шартлари, субъектлар ўртасидаги тартибга солинадиган ижтимоий муносабатлар, тарафларнинг ҳуқуқ ва бурчлари, бажармаганлик учун жазо чоралари белгиланади.


74. МОДДИЙ ВА ПРОЦЕССУАЛ ҲУҚУҚ


Моддий ҳуқуқ – ижтимоий муносабатларни тартибга солишни таъминловчи ҳуқуқ нормалари тизими. Моддий ҳуқуқни амалга ошириш шакллари ва тартибини, уни ҳимоя қилиш шартларини мустаҳкамловчи процессуал ҳуқуқдан фарқли ўлароқ, моддий ҳуқуқ ижтимоий муносабатларга уларни тўғридан-тўғри, бевосита ҳуқуқий тартибга солиш орқали таъсир кўрсатиш имконини беради. Моддий ҳуқуқ нормалари мулкчилик шаклларини, мол-мулк ва шахсларнинг юридик ҳолатини, давлат ҳокимияти ва маҳаллий ўзини ўзи бошқариш органларини ташкил этиш тартиби ва уларнинг тузилмасини, ҳуқуқбузарликлар учун жавобгарлик асослари ва уларнинг чегараларини белгилайди. Ҳуқуқ тизимида ҳуқуқнинг моддий (фуқаролик, жиноят ҳуқуқи) ва процессуал (фуқаролик процессуал, жиноят - процессуал ҳуқуқи) тармоқлари фарқланади. Бироқ, аксарият ҳолларда ҳуқуқнинг айни бир тармоғи (кўпинча - қонунчилик тармоғи) моддий - ҳуқуқий нормаларни ҳам, процессуал - ҳуқуқий нормаларни ҳам ўз ичига қамраб олади (масалан, конституциявий, маъмурий, молия, меҳнат, божхона ҳуқуқи). Моддий ва процессуал ҳуқуқ ўртасида аниқ чегара мавжуд эмас, кўпгина ҳуқуқий институтлар аралаш хусусиятга эга. Масалан, вакиллик бир вақтнинг ўзида ҳам моддий, ҳам процессуал ҳуқуқ институти ҳисобланади, даъво қўзғатиш муддатининг ўтиши роман - герман ҳуқуқий тизимида моддий ҳуқуққа, англо-саксон ҳуқуқий тизимида эса - процессуал ҳуқуққа киради.