Нуридцин исмоилов Саргузашт-детектив роман

— Бир н им а деди н ги зм и ? — сўрадим ж илм ай иб қарар-
канман Таиланд тилида.
— С и зн и бир қадрдоним га ўхш атдим. И н о қ э д и к у 
билан.
— Балки ўхш арман. Балки ў ш ан и н г ўзидирм ан, — деб 
ки н оя қилдим.
— Д ўстим , — деб кўзой н акн и н г елкасига қўлини қўйди 
Рубен, — кўп и ш лаяпсан . И кки ойдан бери ти н и м б ил- 
м айсан. К ўрдингм и, чолн и кўрсанг “б о б о м ” дей диган 
бўлиб қолибсан. Ахир, сен олий и рққа м ансубсан-ку.
— Т уш унам ан, балки кечки овқатн и бирга қи ларм и з, 
м ен и н г ҳи собим дан, албатта. Гаплаш иб олардик.
— А ф суски, яқ и н бир ҳафта бандм ан. М еҳм онлар кўп. 
М ен и м ча, кейи н ги ҳафта ҳам вақт бўлмаса керак. А ф ри - 
кага бориб кели ш и м зарур... Ўтган саф ар ўн долларга 
туш и рган сан.
У ларнинг суҳбатидан ғалати аҳволга туш дим. Бу ерда- 
гилар пулнинг бетига қарамаса керак, деб ўйлардим. Ахир, 
бу иш ларидан озм унча даром ад қи лиш м аса керак. Аммо 
бу и кки си қаердаги ўн доллар учун бири и к к и н ч и си н и
қарздорга ай л ан ти р аяп ти . “ Булар ш ун дай о д ам л ар к и , 
с а р и қ чақаси бировга ўтиб кетса борм и , дарди-дун ёси
қорон ғи бўлиб кетади. Ўша пулини ўн баробар қилиб 
чи қари б олиш учун ҳар қандай тубанликдан қай ти ш м ай - 
ди. Ҳ атто хотини билан ҳам ҳи соб -ки тоб қи ли б яш айди. 
Улар ўта қўрқоқ, эҳтиёткор. Улардан м ум кин қадар узоқ- 
р о қ ю риш лози м . Ч унки ёлғон и ш латм аса, куни ўтмайди
216

---

ул арн и н г” , деган эди оқсоқол. Ч о л н и н г гаплари нақадар 
ҳақиқат эк ан л и ги н и н г ҳозир гувоҳи бўлиб турибман.
Гарчи Рубен кўзой н акн и чарчаганликда айблаётган эса- 
да, у ўзига и ш он аётганди , яъ ни м ендан ш убҳаланаётган- 
ди.
— С ен ҳайдовчи билан бирга б орасан, — деди Рубен 
ва дўсти билан хайрлаш ди.
Бандаргоҳга етган им издан кейи н кўрдим ки, негрлар 
қайтиш аётган экан . Н егадир уларни Ж иваку кузатгани 
чиқм абди. Ёрдам чилари бор, Рубен ҳам биздан олдин 
етиб келибди.
Пароход га қутиларни м аш и н а билан қўш иб ортиш ди. 
Д ем ак, “то в ар ”ни м еҳмонлар олиб кетиш ади. Л еки н одам 
гўш тини улар н и м а қи ли ш аркан , ш ун и си га ҳайрон эдим.
Кузатув м аросим и ниҳояси га етганидан сўнг ўзимга 
ўхшаган таи л ан д ли к йигитдан ҳам м асини билиб олдим.
— И ш таҳалари карн ай м и дей м ан қорам ағи зларн ин г, 
м аш и нани ҳам олиб кети ш д и -я, — дедим уни секи н гап­
га солиб.
— Буниси ҳали ҳолва. Ж и ваку бир саф ар унга анча 
тилла \а м қўш иб берганди.
— Н аф си ҳакалак отган экан -д а.
— П одш оси хуш кўраркан одам гўш тини. Ҳ ар олти 
ой да келиш ади. Т уллак Рубен уларга “ м о л ” тай ёрлаб 
қўяди.
Э тим ж им ирлаб кетди. Қ андайдир ғалати аҳволга туш ­
дим. Б и р о қ буни ш еригим га билдирмадим .
— Н им а, ҳайвон гўшти теш и б ч и қ арм и кан ?
— Бун исин и билм адим . Уни кўрм аганм ан, бу ерга кел- 
маган.
— Рубен бекорга хуш омад қилмаётгандир.
— Бўлм асам -чи. Н ефти бор уларнинг. Рубен Ж иваку 
билан бирга н еф тн и арзон -гаровга сотиб олади. К ейин 
қим м атга сотиб бойи ш ади . Бун ин г учун подш ога со в га 
тари қаси да од ам н и н г ж и гаридан ж ўнатиб туриш ади.
Қ ўри қчи н и н г бу гапи бош им га тўқм окдек тегди. Олти 
нуқталиларга наф рати м ўн чан дон ош ди.
— Қ ан ақа ярам ас подш о 
у? 
— сўрадим ўзим ни зўрға 
босиб.
217

---

— А ф рикада. Э кваториал Г винея деган давлат бор...
Қ ўриқчи й игит бирдан гапириш дан тўхтаб, м енга т и ­
килиб турди-да:
— С енга ҳеч нарса айтм адим , — деди.
— Нега бунча қўрқиб кетдинг?
— Рубен эш и ти б қолса, м ен и н г ж и гари м н иям совга 
қилиб ю боради. И кки марта ш ундай бўлган. Ҳ ози р қ и зи - 
ш иб кетдим -да. Ш уни н г учун сенга гапириб қўй ган и м н и
сезмай қолдим. И лтим ос, айтган лари м н и унуг. Ҳ ар қалай, 
кўри н иш ин гд ан со тқ и н га ўхш ам айсан-ку.
— Х авоти р о л м а, — деб у н и н г ел к а си га қ ў л и м н и
қўйдим. Ҳ ам м аси ж ой и да бўлади. Бировга ғи нг д ем ай - 
ман. Ў зим учун билиб қўйдим , холос. Э нди ян ад а эҳти- 
ёткор бўламан. Ҳ а, я н а бир ran: бу ерга келгани м га анча 
бўлиб қолди, л еки н б ирон та ҳам ўртоғим йўқ. М енга 
ўртоқ б ўлиш ни истам ай сан м и ?
— М ум кинм ас, ош на.
— Ш ундаям сало м -ал и к қи либ турарсан.
— Бун исин и эп лай м и з. Ф ақ ат сен оғзингга эҳтиёт бўл. 
М енга ўхшаб б о ш қ алар н и н г ён и да гуллаб ю рмагин.
Мен Рубен ўтирган маш инага чикдим. Ч икдим -у, кўзой- 
н ак ҳам орқа ўри нди кда ўтирганидан тааж ж убландим . 
У нинг кўзи менга туш и ш и билан ирж айди.
— С езн еки яхш е и ш лайде, — деди у ўзбекчалаб.
П еш он ам н и ти ри ш ти рган ч а, б и р Рубенга, бир кўзой-
н акк а қарадим , гўё эн сам қотгандек бўлиб.
— Н им алар деяп сан? — Рубен кўзой н акд ан сўради.
— Ёш лигим да доим хиргойи қи либ ю радиган қўш иғим
бўларди, сўзлари ш унақа эди. Ҳ ози р эси м га туш иб кет­
ди.
Рубен ж авобдан қо н и кд и , ш еки лли , ўш ш айди. М ен 
эса бу м аразн ин г хотирасига қойил қолдим . Ахир, мени 
кўрм аганига қанча бўлди? Ҳ али эсидан чиқарм абди. Ру- 
б ен ни ҳам боплаб алдади... Агар бу иф лос м ен и н г ки м - 
ли ги м н и ош н асига айтиб б ерса-чи ... Тўхта, реж аларим
барбод бўлиб кетади -ку. Н и м ад и р қи ли ш и м керак.
Қ асрга етиб боргунча шу ҳакда ўйладим. Турли реж а 
туздим. Б и р о қ реж алари м н и н г якун и мени қо н и қти р м а- 
ди. Ш ундай қи ли ш и м керакк и , Ж ивакуга қўш илиб Ру-
218

---

бен б о ш л и қ ҳам ма одамхўрлар ас ф ал асоф и л и н га равона 
б ўлиш ганини сезм ай қоли ш си н .
М аш инадан туш ган и м издан кейи н кўзой н ак я н а бир 
марта менга ти ки л и б қаради. С ўнг п еш о н аси н и қаш лаб, 
дарвозадан и чкарига ки ри б кетди.
М ен энд и кечгача бўш эдим . Ш у боис, хаёл сурганча 
уйга кетдим. Хаёлга ш ун чалик б ери ли б кети б м ан к и , уйга 
қандай етиб б орган им ни сезм адим . Ф ақ ат қўн ғи роқн и
б осганим дан к е й и н ги н а сергакландим . Ш ундаги н а Рена 
билан м аслаҳатлаш иш керак, деган қарорга келдим ва 
сабрсизлани б э ш и к н и н г о ч и л и ш и н и куга бош ладим .
Э ш и к н и иж арачи кам п ир очди. У Ёдгорни кўтариб 
олган, и ккала кўзи ёш га тўла.
— Т и н ч ли км и ? — сўрадим ҳовлиқиб.
— Ре... Рена! — деди кам п ир худди бўғилаётгандай 
огир наф ас олиб.
— Н и м а Рена?! Г ап и рсан гиз-чи тезроқ?! У нга бирор 
нарса бўлдими? Қ ан и ўзи?!
И ж арачи к а м п и р н и н г лаблари п и рп и рар, кўзи ёш га 
тўлган эди. Ў зиям Ёдгорни зўрға кўтариб турганга ўхш ар- 
ди. Я на и кки оғиз баланд овозда гапирсам , ўғлим ни таш ­
лаб юборгудай аҳволда.
С еки н болага қўлим ни узатдим. Й ўқ, адаш ган э к а н ­
ман, у гўдакни бағрига маҳкам босиб турган эк ан , зўрға 
олдим. Ш ундан к е й и н ги н а кам п ир тилга кирди.
— Рена кетиб қолди, — деди у ш унчаки гапни айтаёт- 
гандай бепарво оҳангда.
— Қ аёққа кетади, нега кетади?! — дедим даҳш атга 
туш иб.
— “ Ў зи м н и ки л ар н и н г ён и га кетаяпм ан. У зримни а й ­
ти б қўйинг. Бола отасидан ай ри лм аси н , деб эргаш иб кел- 
гандим . М ана, бола о м о н -э со н тугилди. С оп п а-соғ. М ен 
ниятим га етдим. Н одирга тайи нланг, Ёдгорга мен ҳақимда 
асло гапирм асин. Б и лам ан , и кки қ а й с ар н и н г боласи, ал­
батта, қайсар бўлади. Ўғлим катта бўлгач, мени қидириб 
сарсон бўлм асин. М ен ўғлим би лан Н оди рни қатти қ се- 
ваман. У ларни н г шу дунёда яш аётган и н и н г ўзи мен учун 
катта бахт” , деди.
219

---

К ам п и р Р ен ан и н г гапларини сўзм а-сўз такрорларкан , 
кўзидан дув-дув ёш оқарди.
М ен бу гапларни туш им да эш и таётгандай , оёқ-қўли м
музлаб кетди. Бош им айланди. Й и қи л и б туш м асли к учун 
секи н чўк туш дим.
— М ен, — гапини давом этки зди иж арачи кам п ир, — 
Ренага жуда ўрганиб қолган экан м ан . У худди кетм аган - 
дай. Н ариги хонада ухлаётгандай, ҳали -зам он уйгониб 
Ёдгорни қўлимдан оладигандай. Қ ий н алдим ...
К ам п и р ян а ал лан и м алар деди. Б и р о қ ун и н г гап лари ­
ни эш и тадиган аҳволда эм асди м . “ Бўлиш и м ум кинм ас, 
Рена ш унчаки ҳам масига қўл силтаб кетолм айди. У ж а- 
сур аёл. С евгиси учун ўлиш гаям тайёр... Нега кетди? 
Б олани битта ўзим катта қ и лолм ай м ан -к у. О гохдантир- 
гандаям майлийди! Э нди н им а қи лам ан?!” — дея бош им 
қотарди.
Бола ч и н қи р и б йиглаб ю борди, ш ундагина ўзимга к ел ­
д им ... Ёдгорни иж арачи кам пирга тутқаздим -у: “Ҳ озир 
келам ан ” , деганча ортим га бурилдим.
Т ўғриси, бир ш иш а ароқн и қандай ичиб қўйдим , бил- 
майман. Бир пайт ўрним дан турай десам , бош им ай л ан а- 
ди. Ўтиб кетар, деган хаёлда о зр о қ ўтирдим. Б и р о қ ўтиб 
кетмади, кайф им ош иб, кўз олдим қоронғилаш ди. ‘Т ў д а к - 
кина, — дедим ўзим га-ўзим гапириб, — о н ан г сен и т а ш ­
лаб кетди. М ана, д адан г \а м маст. Агар кам п и р бўлм ага- 
нида, бугун сенга ким қарарди? Қ орн и н г очиб, дард и н г- 
ни бировга ай толм ай йиғлаб ётаверарм и д ин г?”
И чган ар о ғи м н и н г пулини тўлаш ни \а м унутиб, ган- 
д ираклаган ч а каф едан ч и қ ар к ан м ан , ти н м ай ғудранар- 
дим . Бир маҳал ортим дан ким дир кўйлагим ни тортқи ла- 
ётгани н и сезиб қолдим . Ў гирилиб қарасам , ёш гин а қиз 
турибди.
— С ен ... С ен м енга ай т-ч и , сев... севган одам ингдан 
ф арз... ф арзан д кўр... кўрсанг, таш лаб кетарм идинг? — 
дедим унга.
Қ из м енга ан грай и б қаради. Ҳ ой н аҳой , ичавериб эси 
оғиб қолган бўлса керак, деб ўйлагандир.
— Айт, — дедим ҳамон бир сўз дем ай терм или б турган 
қизга.
220

---

У кўрсаткич барм оғи б илан бош б арм оғи н и б и р -б и р и - 
га иш қалаб менга кўрсатди. Л ек и н гапирмади.
— Ҳ а сен... сен... Ҳиқ!.. С оқовм и сан ? Б и ри н г туғ... 
туғиб қочасан... б ош қан г соқовсан . Ҳ ам м ан г бир гўрсан. 
Ў зи м и зн и н г ўз... ўзбекка тўғри келм айсан.
Гапим тугар-тугамас унинг ён и га бақалоққи н а бир одам 
келди-да:
— Н и м а ran? — деб сўради.
— Билм адим , — деди қи з, — хориж лик ш еки лли , ал ­
л ан и м ал ар деяпти. Туш унмадим.
Ў ш а лаҳзада гўё ёрилдим . Ш унақанги қаҳ-қаҳ отиб 
кулдим ки, кўзимдан ёш ч и қ и б кетди. Ахир, мен ўзбекча 
гап ираётганим ни ўзим сезм абм ан.
— К ечираси з, — дедим ўзим ни босиб олгач, б ақрайи б 
турган б ақало қ н и н г елкаси га қўлим ни қўяркан м ан , — 
м астликда одам қайси тилда гап и раётгани н и ҳам сез... 
сезм ай қоларкан , ҳиқ...
Б ақ ал оқн и н г юзига табассум югурди.
— Чет элдан келиб, б и зн и н г ти ли м и зн и ш унча ўзлаш - 
ти ри б олган и н ги з учун а р о қ си зга тек и н . И стасангиз, 
ян а битта бериб ю борам ан. Қ айси м еҳм онхонага ж ой - 
лаш ган и н ги зн и ай тсанги з, й игитлар олиб бориб қўй и ш а- 
ди. Ҳ ар қалай, м еҳм онсиз, бу аҳволда кўчада ю рсангиз, 
полиция бош ингизни қотириш и мумкин. Б изникилар меҳ- 
м онни ю з-хотир қилиш м ай ди.
— Т аш аккур. Ш аҳ... Ш ахри нги зн и ях ш -ш и б...б... б и ­
лам ан. Т акси да етиб олам ан, л еки н б ари би р ар... ароқ- 
н и н г пулини тўлайман.
Т ўғриси, б ақ ал о қ қ а қанча пул берган и м ёдим да йўқ. 
Кўз олди м н и туман қоплади. Й и қи лаётган и м н и ан и қ - 
т и н и қ эсл ай м ан -у , л ек и н б ирон та аъ зом н и қи м и рлатол- 
м айман. Хуллас, қолгани эси м да йўқ. К ўзим ни очсам , 
ю м ш оққи на каравотда ётибман. Х она ҳам ажабтовур. Ким 
мени бу ерга олиб келган и н и эслаш га уриндим . К ош ки , 
эслаёлсам . Бош им лўқи ллаб оғри р, сув ичгим келарди. 
С еки н ўрним дан турдим. Э ш и к н и очиб таш қари га ч и қ - 
м оқчи бўлдим. Ш у пайт э ш и к очилиб, ти рж ай ган ча ба- 
қалоқ ки ри б келди. У кўзимга и сси қ кўринди, леки н
221

---

қ ачон , қаерда у билан дуч келган и м н и эслолм адим . П е­
ш он ам ни ти ри ш ти рган ч а унга ти ки л и б қолдим.
— Бош оғри м аяпти м и ? — сўради б ақ а л о қ тирж айган 
баш араси н и зи ғи рч а ўзгартирмай.
— О ғри яп ти , — дедим . — М ен қаердам ан? С и з ки м - 
сиз?
— М еҳм оним сиз, маст бўлиб қолган и нги здан сўн г дам 
олиш хонам изга олиб к и ри б ётқизд и к. Яхши ухладин- 
гизми? О зги н а а р о қ ичи б ю борсангиз бош оғриғи қола- 
ди.
М ен аф ти м н и буриш тирдим . Қ ўлим н и қавода си л ки - 
ти б “ к ер ак м ас” деб и ш ора қилдим -да:
— Қ аерда ю зим ни ю всам бўлади? — деб сўрадим.
М уздеккина сув чирой и м н и очди, бош оғриғи ҳам қол-
гандай бўлди. Б ақ ал о қ билан хай р-хўш лаш и б таш қари га 
чикдим . А ллақачон қоронғи туш ибди. Ф ақ ат бир озги на 
ю рганим дан сўнг н им а мақсадда каф ега ки рган и м , нега 
и чганим хаёлимга келди. “ Рена!.. Буни сендан кутмаган 
эди м !” — дея н оли н ган ча ўғлим ни н г ён и га т е зр о қ етиб 
бориш учун ш итоб билан ю риб кетдим.
И ж арачи аёл қовоғи н и солиб кутиб олди.
— Ҳеч қурса, сен болан гн и ўй ласан г бўлармиди? Б и ­
ри н г туғдириб, и к к и н ч и н г туғиб, сўнг бечора гўдакни 
таш лаб кетвординглар. Ш ун ақа н и я тл ар и н г бор эк ан , 
н и м а қи лард ин глар н ораси д ан и дунёга келтириб? Энди 
сен л ар н и н г касри нгга қолиб бу ш ўрли к бир умр азобла- 
н и ш и керакм и? — дея жавради.
— Й ўқ, буни таш лаб кетадиган аҳм оқм асм ан . Ўлсам...
— Я хш иси, он аси н и қи д ирсан г бўларди. Ҳеч ким о н а- 
си д ек меҳр беролм айди. И ч ган и н г билан ф ой даси йўқ, 
ён и н гд а туриб бўлмайди.
М ен н и м а д еяр и м н и билм ай қолдим. К ам п и р боплаб 
тузлади. “ Бунча саси й сан , оғзи н г оқова труб аси м и ?” — 
дей и ш и ҳам м ум кин эди-ку. А яди, ш еки лли . М еним ча, 
азбарой и Ё дгорнинг борлиги учунгина ш ундай қилди. 
Чунки у Ёдгорни жуда яхш и кўради. А йтса бўларди-ку: 
“ Бола се н и к и м и , ол-д а, уйим дан чиқ. Қ айтиб қорангни 
кўрсатм а", деб.
— Болага сут керак, — деди кам пир. — Ҳ ози рча д ўкон -
222

---

дан олиб кели б и чи раяпм ан . Л ек и н о н аси н и н г сути га 
тўймаса бўлмайди. Бор, қидир, узоқлаб кетмагандир. Ш а- 
ҳарни билм ай д и ган , б ун и н г устига, ён и да ҳужжати йўқ 
одам н и н г б ирон ёқ қа кетиб қолиш и гумон... Э ркаксан , 
ўзи нгн и қўлга ол!
Худди он ам дан д акк и эш и тган дай бўлдим. К ам пирга 
меҳрим ян аям жўш ди. И тоаткорлик билан уйдан чиқиб 
кетдим. Кўчага ч и қ қан и м дан сўнг: “ Қ аёққа б орам ан ?” — 
деган ўй келди хаёлимга. Ярим кечаси, устига-устак, ҳамма 
уйида дам олаётган бўлса. К им дан н и м а деб сўрайм ан? 
Кундуз бўлганда-чи? Ренани ким ҳам тан и р д и ки , ф алон 
ж ойда кўрувдим деса?
Т аваккал қи либ такси га ўти рдим -да, бандаргоҳга б о р ­
дим . Ҳ ам м а ёқн и ай лан и б чиқди м . Рена йўқ. А эропорт, 
вокзалн и у билм айди. Ўйлаб қарасам , бандаргоҳни топиб 
келиш и ҳам даргум он. Ш у пайтгача иж ара уйдан ч и қ қ а- 
ни йўқ... Т акси чи га айтса, олиб кели б таш лаш и м ум кин - 
у, ам м о орол қайси том он д али ги н и б илм айд и -ку... Б о­
ш им қотиб, б ан д ар го \д ан чиқиб, м аш и налар зувиллаб 
ўтаётган кўча бўйида туриб қолдим . Бир маҳал ён ги н ам - 
га қ о п -қ о р а “Ж и п ” ил кис торм оз бериб тўхтади ва эш и - 
ги очилиб, пўрим к и й и н ган бир й игит сакраб туш ди-да, 
м енга юзланиб:
— Бу ерда ним а қилиб ю рибсан?! — деди баланд о в о з­
да. — С ен и қи дирм аган ж о й и м и з қолмади.
Уни тани ди м . Ж и вакун и н г тан соқчи л ари дан . К амгап 
йигит. Ҳ алигача оғи з очиб гап и рган и н и б и р о р марта 
эш и тм аган м ан. В аҳоланки, ҳар куни қаср ён и да кўрар- 
дим . С алом берсам , ф ақ ат б о ш и н и ирғаб қўярди. Б ош қ а- 
л ар билан ҳам гаплаш аётган и га кўзим туш м аган.
— Т и н ч ли к м и ? — сўрадим ундан.
— М аш ин ага ч иқ, борганда биласан.
М аш ин ага ўтириш ни \а м , ўти рм асли кн и \а м билм ай 
и кки л ан и б туриб қолдим . Ахир мен Р ен ан и топ иш им
керак. Л ек и н буни унга айтолм айм ан. Бундан пайтда Ж и ­
ваку билан неча пуллик иш им бор? Ч ақи рм аса, ундан 
нарига ўтиб кетм ай дим и? А слида ним а қи лам ан ш улар 
билан ўралаш иб? Уйга етгулик пулим бўлса, аэроп ортда- 
гиларнинг кўзини ш амғалат қи лиш қўлимдан келса, жўнаб
223

---

кетаверм айм ан м и?.. Б ун и н г учун Р ен ан и топ и ш и м ке­
рак, ер н и н г тагидан бўлса ҳам топ м асам бўлмайди. Ҳар 
қалай, ҳозирча Ж и ваку билан ал оқан и узм ай турганим 
маъқул.
— Н имага турибсан, бўл тез! — деди й игит тоқатси зла- 
ниб.
— С игаретинг борми? — сўрадим йигитга бепарво одам- 
дай б оқаркан м ан .
— Ч екм асдин г-ку, — ҳайрон бўлди у.
— Ч екки м келиб қолди.
— М аш инада.
Тутунни ичим га тортган дим , йўтал тутиб қолди. М а­
ш и н ан и елдай учириб кетаётган й игит кулди:
— О ғай н и , уддалаган чекади.
У м и н г бор ҳ ақ эди. Ҳ ар бир и ш н и н г устаси бор. 
Б и ровн и н г касб и -ко р и га зинҳор б урни н гни ти қ м а , кесиб 
олиш ади...
Қ асрга ки ри ш и м билан кўзой н акк а дуч келдим. Вақт 
алламаҳал бўлган. Ш у боис, у н и н г бу ердалигидан аж аб- 
лан ди м ва ай н и пайтда сергакландим ҳам.
— Х айрли тун, — дея ўш ш ай иб ўзбекча гапирди у.