Numizmatika fanidan ma’ruza mavzulari 1-mavzu; Kirish. Numizmatika fani, maqsad vazifalari Reja

ATAMALAR RO’YHATI
numizmatika - tanga pullar haqidagi fan
darik - Doro I zarb kildirgan oltin tanga
avers - old tomoni
revers - orqa tomoni
gurt - tanga kirrasi
stater - yunoncha “tarozi dastagi” degan ma’noni bildiradi.


Savol va topshiriqlar

1. 
   Numizmatika predmeti nimani u r gan a d i ?
   
2. 
   Numizmatikaning maksad va vazifalari nimadan iborat?
   
3. 
   Tanga huquqi nima?
   
4. 
   Tanga qiymati nimlarga qarab belgilangan.
   

Qadimgi tangalarining yaratilishi, ahamiyati.
Mehnat mahsullarining ayirboshlanishi ming yillarga borib taqaladi, ibtidoiy jamiyat hayoti manzarasiga mos tushadi. Rivojlanayotgan ayirboshlash tovar-pul yoki shunday deb ataladigan narsaning paydo bo'lishiga olib keladi. ibtidoiy pul. Tovar - pulni o'rganish bilan birinchi navbatda tarixiy iqtisodchilar va etnograflar shug'ullanadi, ammo numizmatlar uchun ular juda muhim ahamiyatga ega.
Kishilik jamiyati taraqqiyotining dastlabki bosqichlarida inson o‘z mehnati mahsullarining bir qismini boshqa odamlar mehnatining u yoki bu mahsulotiga almashtirishga majbur bo‘ldi. Ayirboshlash uchun mo'ljallangan bunday mehnat mahsuloti tovarga aylandi. Har bir tovarning o'ziga xos iste'mol va ayirboshlash qiymati bo'ladi, ya'ni u inson hayoti va faoliyati uchun muhim bo'lishi va ma'lum miqdorda va ma'lum sifatni hisobga olgan holda boshqa mahsulotga almashtirilishi kerak. Shuning uchun ayirboshlash qiymati faqat ayirboshlash jarayonida bir tovarning boshqa tovarga munosabati sifatida namoyon bo'ladi. Kishilik jamiyatining rivojlanishi, chorvachilikning dehqonchilikdan ajralishi bilan ayirboshlash yanada kuchaydi. U yoki bu mintaqada, u yoki bu davrda tovarlardan biri kattaroq ahamiyatga ega bo'lib, uni bir qator boshqa tovarlarga almashtirish mumkin edi. Qadriyatning to'liq kengaytirilgan shakli paydo bo'ladi.
Taniqli kovri qobiqlari. Bular Tinch okeani va Hind okeanlarida keng tarqalgan ikki turdagi gastropodli mollyuskalarning qobiqlari. Ular Qadimgi Xitoyda ayirboshlash vositasi boʻlib xizmat qilgan, Ozarbayjon, Hindiston, Yaponiya va Gʻarbiy Afrikada maʼlum boʻlgan. O'rta asrlarda ular Shimoliy va Sharqiy Evropaning Norvegiyadan Komi Respublikasigacha bo'lgan qabrlarida uchraydi.
O'rta asrlarda Evropada, ayniqsa uning sharqiy qismida, mo'yna tovar-pulning keng tarqalgan shakli edi. Ular mo'g'ulgacha bo'lgan davrda, shuningdek, ko'p asrlar davomida Qadimgi Rossiya hayotida katta rol o'ynagan. Hatto Angliyada o'zining rivojlangan tangalari bilan kumush tangalar bilan birga mo'ynalar ishlatilgan. Har bir mahsulot odatda o'z foydalanish qiymatiga ega.
Tovar-pulning xilma-xilligi juda katta, shuning uchun ular odatda bir nechta guruhlarga birlashtirilgan.
1.Oziq-ovqat va isteʼmol mahsulotlari: Xitoydan choy, Bokudan tuz, Meksikadan kakao loviya, Ispaniyadan quritilgan baliq va boshqalar.
2. Mehnat qurollari, qurol-yarog'lar, sig'inish buyumlari: Gomer Gretsiyadan boltalar; Polineziyadan baliq ovlash ilgaklari va boshqalar.
3. Zargarlik buyumlari: har xil turdagi kovrilar, kumush va bronzadan uzuklar, mis va bronzadan bilaguzuklar. Tovar-pulning barcha turlarini taqsimlash nafaqat geografik, balki xronologik jihatdan ham cheklangan.
Shunday qilib, Togo (G'arbiy Afrika) hududida "rezina pul" 1895 yildan XX asrning ikkinchi o'n yilligi boshlarigacha - kauchuk kublar va to'plar ishlatilgan. Ushbu tovarlardan foydalanish vaqti - pul G'arbiy Afrikaga kauchuk olib kirish va nemis tangasini ekish (Togo o'sha paytda Germaniyaning mustamlakasi edi), shuningdek kauchukning rivojlanishi tufayli kauchuk narxining pasayishi bilan belgilandi.
Yuqoridagi misollardan ko'rinib turibdiki, tovar-pul tarixini o'rganish nafaqat qadimgi davrlarda tangalarning paydo bo'lishini tushunish uchun muhim ahamiyatga ega.
Demak, Kdsimshunos olim-lar dastlabki savdo muomalasi ibtidoiy jamoa tuzumining tosh asridan boshlanganligini isbotlaydi. Inson uz mexnati maxsulot-larini ayirboshlashi natijasida savdo-sotiqning ilk va sodda turini vujudga keltirdi: u tankis ashyolarni pul urnida ayirboshlay boshladi. Bunday tovar-pul muomalalari mintaka- larda turli kurinishda amalga oshirilgan. Masalan, Osiyo va Afrikada “kauri” nomli chiganoklar pul vazifasini utagan. Ular ayrim elatlarda ibtidoiy jamoa tuzumi davridan boshlab milodning XX asrigacha savdo vositasi bulib kelgan va kauri chiganoklari kadimiy Xitoy, Yaponiya X,indistonda ancha vaqtgacha muomalada bo’lgan. Ular milodning VI-VIII asrlarda Germaniyada, XI asrda Shvesiyada ishlatilganligi, Gvineyada xam kauri tasviri tushirilgan pullar mavjud bo’lganligi aniklangan. Umuman olganda, kauri va shunga uxshash kupgina narsalarni inson uz kuli bilan yaratishga intilgan va shuning uchun ayrim arxeologik kazilma ishlarida ma’dan yoki toshdan yasalgan taklidiy kauriylarni xam uchratish mumkin. Bundan tashkari-koramol, xarsang, it tishi, chuchka dumi, ma’dan parchasi singari narsalar xam savdo vositasi sifatida kullanilgan. Odamzod uzi uchun kulay pul shaklini ixtiro etguniga kadar, mazkur “ pul”larni tabiatdan olib savdo vositasi sifatida ishlatib turgan. Bunday pullar jamiyat tarakkiyotining ma’lum boskichlarida uzini okladi. Ammo vaqt utishi bilan ular davr talabiga javob bermay koldi. Demak, tosh asrda xam kabilalar O’rtasida turli xil ashyolar ayirbosh- langan. K,abila va jamoadagi mexnat taksimoti moddiy va extiyoj buyumlarini ayriboshlashning rivojlanishida asosiy omil bo’lgan. Ana shu tovar ayirboshlash natijasida ma’lum mikdorda mol ortib kolgan. U boshqa mollar narxining ekvivalentiga aylangan. Ana shu asnoda birinchi pullar paydo bula boshladi.
Tovar pullar, xususan xayvonlarning terisi, ishlab chiqarish kurollari va boshqa ashyolar x,ozirgi pullar darajasida muomalada bo’lgan. Kupgina xalklar tovarlarni koramollar bilan baxolashdan keyin metall pullarga o’tganlar. Ungacha tovarlarning qiymati xukiz, koramol yoki kuylar bilan belgilangan. Bu pullarda ifodalangan qiymatlar nisbiy edi. Ulardan foydalanishda kator kiyinchiliklar bor edi. Shuning uchun muomalada yanada kulay bo’lgan anik qiymatli, tovar pulga extiyoj tugila boshladi. Bunday pul uzoq vaqt izlandi va nixoyat odamlar pul uchuchn metallarni tanladilar. Chunki metall pullarni uzoq saklash va uni kichik bulaklarga bulish mumkin. Ular kup joy egallamagan, olib yurish xam oson bo’lgan. Metall pullar orasida, ayniksa oltin va kumush pul kadrlangan.
Shunday kilib, endi ayriboshlash uchun ajratilgan mollar vositachi tovarning qiymati bilan aniklanadigan buldi. Bu vositachi tovarlar odamlar bilgan birinchi pul edi.
Ayriboshlash xar doim va turli sharoitda qiymati birdek uzgarmaydigan, kullash oson bo’lgan baxo ulchovini takozo kilardi. Mana shunday savdo shartlariga yangi paydo bo’lgan metall pul javob bera boshladi, bu uz navbatida savdo muomalasida mavjud bo’lgan pulning barcha mavjud shakllarini sikib chiqardi. Metall pullar kismlarga bulinishi, kimmat yombini arzon kilish mumkinligi jixdtidan x,am axamiyatli edi. Tilla va kumushdan tayyorlangan pullar esa eng kulay va qiymatli pul xisoblanardi.
Kishilar asta-sekin ma’lum ogirlikdagi yombilarni tayyorlay boshladilar. Lekin metall pullarda xali aldanish imkoniyati yashirinib yotardi. Chunki, kishilar mis, kurgoshin singari arzon metallarni oltin va kumush parchalariga aralashtirar edilar. Xukumat bu firibgarliklarga chek kuyish maksadida uzi zarb kilgan metall pullarga muxr bosib chiqara boshladi. Insonlar kattik jazo choralariga karamay, bunday xol davom etavergani sababli, XVkmdorlar uz kuymalarini muxrlashga, ya’ni ularda biror tasvir yoki tugro-gerbni ifodalashga odatlandilarki, bu bilan kuymalar haqiqiyligi davlat tomonidan kafolatlanadigan buldi.
Dastlabki tangalar. Birinchi tanga pullar kachon paydo bo’lgan degan savol xali uzil-kesil xal bo’lgani yuk. Birinchi tanga kaerda zarb qilinganligi tugrisida antik olimlarning fikri turlicha. Jumladan, Birinchi tanga milodsan avvalgi XII asrlarda Xitoyda, keyinchalik X,indistonda muomalaga chiqarilgan. Chunonchi, Gerodot va Ksenofotlarning ma’lumotiga kura, birinchi oltin xdmda kumush tangalar miloddan avvalgi VII asrda Kichik Osiyoning Lidiya davlatida Mermnad sulolasining asoschisi Giges (mil.av. 692-654 y.) davrida oltin va kumushning tabiiy koti shmae i elektrum (ba’zi manbalarda “elektra”, E.Rtveladze- ning “Drevnie monetы Sredney Azii” asarida - “ok; oltin” iborasida kullanilad i)dan zarb etilgan. Tulki lidiyaliklarda mukaddas xdyvon xisoblanib, eng ulug ma’buda Bassarayning ramzi tasviri bo’lgan. Bu tangani lidiyaliklar oltin stater deb ataganlar. “Stater” yunoncha - “tarozi dastagi” degan ma’noni bildiradi. Lidiyaliklardan bir necha un yillardan keyin Yunonistonning Egina shaxrida xam tanga zarb kila boshlangan. Bunda biz lidiyaliklarning ta’sirini aslo kurmaymiz. Eginada tangalarni Lidiyadan uzlashtirmay mustakil ravishda ixtiro qilingan. Eginaliklar tangani sof kumushdan zarb kilganlar. Uning shakli xam, undagi tasvir xam Lidiyanikidan uzgacha bo’lgan. Bu tangada toshbaka tasvirlangan. Kup utmay, lidiyaliklar va eginaliklar ta’siri ostida Yunonistonning boshqa shaxarlari, ularning I^opa dengiz buyidagi mustamlakalarida, keyin mustakil ravishda Eron, Rim, X,indiston, Xitoy va boshqa joylarda tanga zarb kila boshladilar.
Lidiya davlati Krez davrida (mil. av. 561-546 y) Kir II tomonidan (546 y) kulatilgan. Keyin Bimetallizmga (tilla va kumush korishmasi) asoslangan tanga tizimi tatbik etilib, bu tizim Eronda keng tarkaldi'.
Tanganing zarb etilishi davlatning tashkil 'etilishi bilan Xam boglik. Birok, Lidiya tangasini davlatning tashkil topishi bilan boglash mumkin emas. Chunki Lidiya yoki Eginga nisbatan Shumer, Akkad, Bobil va yunon shaxar davlatlarining tarakkiyoti yukori darajada bo’lgan, ammo ularda tanga zarb kilinmagan edi. Lidiya va Eginda savdo-sotiq rivoji tangani kashf etilishiga olib keldi.
Kadimgi Yunoniston tangalarida ma’budalar bilan birga mu"LDD’.es x.ayvonlzr tasvirlangan. Masalan, Afin.? p-'N^glari g';
Afina ma’budasinng bosh kismi yoki boyugli, Olimpiya tangalarida esa bosh xudo Zevsning bosh kismi tasvirlangan. K^ora dengizning shimoliy soxdlida joylashgan yunonlarning Olviya shaxri yeangalarida delfinga xamla kilayotgan burgut tasvir­ langan. Xersonesda Deva ma’budasi, skiflarning tangalarida esa kamon to’tgan chavandoz tasvirlangan.
Rim saltanatida imperatorlarning portreta va ular yuritgan siyosatni targib kiluvchi shiorlar xam aks etgan. Tanga metalining sifati usha davlatning tarakkiyoti xdkida xam ma’lumot beradi. Masalan, kadimgi yunon tangalari ichida Afina draxmasi yukori sifati bilan ajralib turgan va yukori baxolangan. Tangalardagi ramziy ma’noni anglatuvchi belgilarning uzgarishi, davlatdagi uzgarishlar bilan boglik.
“Moneta” - suzi kanday kirib kelgan? Bunga javobni Rim kumush tangalaridan olish mumkin. Birinchi marta “moneta” suzi miloddan avvalgi 45 yilda Tit Kariziy zarb etgan tangada yozilgan. “Moneta” suzi Yunona ma’budasining yana bir nomi bulib, uning sharafiga zarb etilgan tangalar moneta deb atalgan. Ma’budani rimliklar “Juno Moneta” deb ataganlar. Rimliklar Yunona sharafiga Kapitoliy tepaligida ibodatxona kurdilar. Shu ibodatxonada miloddan avvvalgi IV asrning 2-yarmida Rimda birinchi marta tanga chiqarish ustaxonasi ochilgan. Bu yerda yalpok, mis —asslar zarb qilingan. “Moneta” suzi tangalarning uzida xam kayd qilingan. Xususan, miloddan avvalgi birinchi asr O’rtalarida Rim magistrati Tit Kariziy nomidan zarb qilingan tangalarning old tomonida nozik bir ayol Yunona ma’budasining tasviri va “moneta” suzini kurish mumkin. Keyinchalik bu suz boshqa xalklarga xam yoyilib ketdi va shu tarika metall pullarni kupincha moneta deb atay boshladilar. Demak, “moneta” suzi aslida lotincha bulib, Pyotr I davrida keng ishlatila boshlangan.
Deyarli har bir numizmatik tadqiqotlar bitta tangani o'rganish, uning ta'rifi bilan boshlanadi. Tangani aniqlash deganda uning qayerda va qachon zarb qilinganligi, qaysi idoralar tomonidan, qaysi zarbxonada, nominalligi va hokazolarni aniqlash tushuniladi.
Ko'pincha, ta'riflar eng oddiy tarzda ishlab chiqariladi: ular tavsifni qidira boshlaydilar. Ko'pincha tanganing ta'rifi tortish, uning metallini, og'irligini va hajmini aniqlash bilan yakunlanadi.
Tanganing taxminiy ta'rifi uchun tanganing texnik xususiyatlariga ham e'tibor berish kerak: agar u ikki tomonlama tanga emas, balki brakteat bo'lsa, unda tanganing kelib chiqishi ma'lum bir davr va ma'lum bir davr bilan cheklangan. braktatlar zarb qilingan mamlakatlar guruhi. Tangalardagi tasvirlarning o'zgarishi o'ziga xos naqshlarga ega.
Numizmatik adabiyotda tanga turining xususiyatlarini va uni tayyorlashning xarakterli xususiyatlarini o'zida mujassam etgan "uslub" tushunchasini kiritishga urinishlar mavjud. Yunon tangalari uchun uslubning rivojlanishida xronologik omil (arxaik, klassik, ellinistik), G'arbiy o'rta asrlar uchun esa geografik omil ta'kidlangan. Afsonaning nafaqat mazmuni, balki joylashuvi ham qimmatli ma'lumotlarni berishi mumkin. Tabiiyki, tanga afsonasining paleografik xususiyatlari ham uning ta'rifiga hissa qo'shadi. Tangani belgilashda kuzatuvlar, allaqachon ma'lum bo'lgan tangalar orasida o'xshashliklarni izlash, tasvirlarni san'at yodgorliklari bilan taqqoslash ayniqsa muhimdir. Shu maqsadda, shuningdek, tanga namunasini, uning metallining tarkibini aniqlash kerak, bu tanga dastasini aniqlash va olingan faktlarni, agar mavjud bo'lsa, yozma manbalarning guvohliklari bilan solishtirish imkonini beradi. Tangalardagi tasvirga ko'ra Afina va Zevs Fidiyaning o'lik haykallarini tasavvur qilish mumkin. Biroq, o'z-o'zidan olingan tanga, agar u noyob bo'lmasa, manba sifatida cheklangan imkoniyatlarga ega. Bitta tanga asosida tadqiqotchi eng yaxshi holatda sanani belgilash, yangi nom yoki yangi zarbxonani nomlash imkoniyatiga ega. Tanga zarb etishning rivojlanishini taqdim etish, tarixiy va iqtisodiy xulosalar chiqarish uchun tangalarni tizimlashtirish zarur. Tadqiqotchi tangalarning xronologik qatorini tuzadi. Xronologik tartibda tizimlashtirilgan zarbxona yoki butun mamlakat tangalari ma'lum bir davrda hukmronlik qilgan pul tizimlari, iqtisodiy ko'tarilish va pasayish davri, siyosiy o'zgarishlar va hokazolar haqida gapirish imkonini beradi. Zarb qilingan yillari bo'lgan tangalar uchun xronologik qatorni qurish hech qanday qiyinchilik tug'dirmaydi. Ammo o'rta asr tangalarida sanalar, zarb qilishdan tashqari, ancha kech paydo bo'ladi. Keyin tangalar odatda tangalarda nomlari topilgan hukmdorlar hukmronlik qilgan yillarga qarab belgilanadigan guruhlarga bo'linadi. Tasvir yoki afsonaning xususiyatlari ma'lum bir hukmronlik davrida tangalarni xronologik taqsimlashga yordam beradi. Afsonaning mazmuni zarb xronologiyasini ham aniqlab beradi. Alohida tangalar va qimmatbaho seriyalar bilan tanishishning keng tarqalgan usuli bu jamg'armalar bo'yicha zarb qilish vaqtini aniqlashdir. Albatta, bu usulni qo‘llashning zaruriy sharti o‘rganilayotgan tangalarning xazinalarda bo‘lishi, xronologiyasi mustahkam bo‘lishi kerak. Muayyan mamlakatda hukmron bo'lgan vazn me'yorlarini, shuningdek, iqtisodiy o'zgarishlarni o'rganish uchun bir mamlakat va bitta nominaldagi tangalarni ularning vazni tartibida joylashtirgan metrologik seriya tuziladi. Alohida tangalar tipologik qatorga birlashtirilishi mumkin. U holda ma’lum bir turdagi tangalar detallarining ba’zan o‘ta barqaror o‘zgarishi kuzatiladi va ularning nisbiy xronologiyasi bir qator belgilar asosida quriladi. Bunday konstruksiyaning klassik namunasi sifatida sosoniy tangalarini tizimlashtirishdir, bunda tizimlashtirish hukmdor toji va tanganing orqa tomonida deyarli har doim tasvirlangan atashdon - mehrob tasvirining xususiyatlariga asoslanadi. Numizmatik materialni o'rganishning yana bir usuli - bu markalarni taqqoslash. Xuddi shu zarbxonadan kelgan tangalarning xronologik qatorini yaratish imkoniyati pastki va yuqori tanga qoliplarining eskirish farqiga asoslanadi. Tadqiqotlar shuni ko'rsatdiki, qo'lda zarb qilish jarayonida yuqori matritsa odatda pastki qismga qaraganda 3-4 baravar tezroq eskiradi va bitta pastki qolipda bir nechta tanga nashrlarini birlashtiradi. Pastki shtamp eskirgan bo'lsa, u bilan so'nggi qo'shilgan shtamp hali ham saqlanib qolishi, keyinchalik ishlatilishi va boshqa markalar guruhi bilan bog'lovchi bo'g'in bo'lib xizmat qilishi, o'z navbatida yangi pastki shtamp bilan birlashtirilgan. Tanga - shtamp izi. Har bir shtamp o'ziga xos xususiyatga ega (chizish, chekinish, harfning o'zgarishi va boshqalar). Tadqiqotchi ko'p sonli o'zaro bog'liq tangalar orasidan bir juft shtamp tomonidan zarb qilingan tangalarni tanlab, so'ngra hozirgina ko'rsatilgan markalar o'rtasidagi aloqalarni o'rnatgan holda va markalarning eskirish darajasini hisobga olgan holda, ikkinchisini xronologik tartibda joylashtirishi mumkin - ularning nisbiy xronologiyasini belgilang. Agar ushbu seriyadagi ba'zi bir sanalangan tangalar asosida, yozma manbalar ma'lumotlari tufayli, tadqiqotchi bir nechta "ma'lumotnoma" sanalariga ega bo'lsa, unda nisbiy xronologiya osongina mutlaqga aylanadi. Pochta markalarini solishtirish, agar tasvirlangan usul ma'lum va noma'lum tangalarning bir xil zarb sexidan kelib chiqqanligini isbotlasa, zarb qilingan joyni ham aniqlashi kerak. Metallni tahlil qilish tanganing yasalish usuli, uning haqiqiyligi, kelib chiqishi, sanasi, konlarning rivojlanishi, pul islohotlari va zarb qilingan mamlakatdagi iqtisodiy o'zgarishlar haqida ma'lumot berishi mumkin. Shu maqsadda hozirgi vaqtda sifat va miqdoriy tahlilning spektrografik usuli qo'llaniladi. Shu bilan birga, namuna olish izi qoladi - tanga yuzasida taxminan bir millimetr nuqta. Yangi usullardan biri ob'ekt yuzasiga yo'naltirilgan rentgen nurlari yordamida amalga oshiriladigan rentgen-fluoresans usulidir. Ikkinchi yangi usul NAA (Neytron activisiodion analisis) deb ataladi, unga ko'ra neytron nuriga qo'yilgan tanga radioaktiv bo'ladi: radioaktivlikning har xil turlari qurilmalar tomonidan ushlanadi. Ushbu usul tanga metallining tarkibi to'g'risidagi ma'lumotlarni aniqroq va tangaga zarar bermasdan olish imkonini beradi, ammo uni faqat maxsus yadroviy tadqiqot markazlarida qo'llash mumkin.
Tangalarni tekshirishda mikroskoplar va kameralar ham qo'llaniladi. Masalan, makro suratga olish kichik tangalarni yoki ularning qismlarini katta hajmda suratga olishdir. Bunday fotosuratlar ko'pincha har qanday belgini tushunishga yordam beradi, ortiqcha oro bermay izlarini sezadi va hokazo. Bundan tashqari, matematik usul, statistika mavjud. Numizmatik material bo'yicha chiqarilgan xulosalarni asoslashda, shuningdek, numizmatik tadqiqot usullarini tekshirishda numizmatik ma'lumotlarni yozma va moddiy manbalar ma'lumotlari bilan taqqoslash muhim rol o'ynaydi.
Shunday qilib, yuqoridagi nazariyalardan ma'lum bo'ladiki, manbalarning tabiati va tavsiflangan usulga ko'ra, numizmatika gumanitar va aniq fanlar o'rtasida oraliq o'rinni egallaydi. Numizmatik tadqiqotlarning zamonaviy usullari haqida gapirganda, pul muomalasi tarixida kuchli kompyuter dasturlaridan foydalanishga asoslangan banklarning yaratilishini eslatib o'tmaslik mumkin emas. Birinchi shunday banklardan biri Nyu-Jersi universitetida tashkil etilgan bo'lib, ular o'rta asrlardagi pul muomalasi tarixini to'plashdi. Yaqinda Leyden va Bryusselda filiallari ochildi.

Nazorat savollari;
1. Tovar pul munosabatlari deganda nimani tushunasiz?
2. Dastlab mahsulot qiymati nimalar bilan aniqlangan?
3. Dastlabki tangalar vatani qayer?
4. Tangalarni o’rganishda qanday tadqiqot usullaridan foydalaniladi?
5. Tangalarni tadqiq etishning qaysi usullari ahamiyatli deb o’ylaysiz.