|
27-rasm. Eukarioti-RNKumumlashganstrukturasi.
A-rasmda NTB-notranslyatsiya bo’limi; AUG-qismi esa initsirlovchi kodon.
B-rasmda i-RNK molekulasini bir bo’lagi.
HujayratarkibidaboshqaxildagiRNKlarhamuchraydi. Ulargaquyidagilarkiradi:
YadroviygeterogenliRNK (ygRNK), ularyadrodako’pgenlarningaralashmasidaniborat. Ularningayrimlaribirlamchitranskriptlar, yanabirxillariesaqismanshakllanganbo’lib, intronlarulardabo’lmaydi.
KichikyadroviyRNK (kyRNK) – yadrodaqisqamolekulalibo’lib, tarkibida 63tadan 220tagachanukleotidqoldig’ibo’ladi. UshbuRNKlaro’zmolekulasidako’pmiqdordauratsiltutib, ularniU-RNKhamdebataladi. U-RNKningasosiyvazifasii-RNKsplaysingidaishtiroketishidir.
HujayrasuyuqligidakichiksitoplazmatikRNKlarbo’lib, tarkibida 90 dan 330gachanukleotidqoldig’idaniborat. Ularendoplazmatikto’rninglipidqatlamidanoqsillarnitashilishinita’minlaydi.
“RNKlidunyoning” konsepsiyasi
DNKvaRNKfunksiyalarinichog’ishtirmaasosidatahlilqilinsa,RNKmolekulalariningmetabolizmidafunksiyasiDNKganisbatanjudako’pekanligigaishonchhosilqilishmumkin. Ma’lumki, uzoqyillardanberifandaquyidagibiologikdogmahukmronbo’libkelmoqda (DNK→RNK→oqsil) edi. TeskaritranskripsiyajarayoniningixtiroqilinishiyuqoridagitizimdagenotipningfenotipgaaylanishidagiRNKningrolijudakengekanliginiayonqildi. RNKtutuvchiviruslarRNKningsintezidao’zlariningRNKlariqolip (matritsa) vazifasinibajaradi. XuddishundayjarayonyuqoriorganizmlardaDNKsintezidahamRNKqolipvazifasinio’tishimumkinligianiqlangan. Demak, genetikaxborotRNKdanbirtomongabo’lmay – oqsilvateskariDNKyo’nalishigaham, ya’niikkitomonlamatarqalishimumkinekan.
Replikatsiya, transkripsiyavatranslyatsiyajarayonlariningmolekulyar-genetikmexanizmlarnitahlilqilsak, RNKmolekulalarininihoyatdakengpolifunksionalxususiyatgaegaekanligigashohidbo’lamiz. HayotiyjarayonlardaRNKmolekulalariningqandayvazifalarbajarishiniquyidagiilmiydalillarasosida isbot qilinadi:
Uzoqyillardanma’lumki, RNKirsiybelgilarniDNKdanribosomagatashishdavositachilik (i-RNK) vazifasinibajaradi. RibosomastrukturasiningshakllanishidaRNK (r-RNK) ishtiroketadi. TransportRNKlaresaaminokislotalaruchunspetsifikakseptorvaularniribosomagatashilishidaxizmatqiladi.
DNKreplikatsiyasidaRNKtomizg’i (zatravka) rolinibajarib, dezoksiribonukleotidzanjirinikomplementarmolekulalariniinitsiatsiyasidaRNKpraymervazifasinio’taydi. MaxsusRNK (RNK I) DNKreplikatsiyasininginitsiatsiyasidagiboshlang’ichnuqtalaridaregulyatorlikvazifasinibajarib, birvaqtdayanapraymerbilanbog’lanishinatijasidaDNKningbiosintezinito’xtalishigasababchibo’ladi.
RNKqolipsifatdaDNKmolekulasidagitelomerlarninguzayishidaishtiroketadi. Demak, RNK-matritsafermenttelomerazalarningmuhimkomponentihisoblanadi. RNKmolekulalario’zlarining yetilish-protsessingidafaolqatnashadi. SoddaorganizlardaRNKautosplaysingxususiyatigiegabo’lib, fermentlarsizRNKmolekulasidagima’nosizintronlarniqirqibma’noliqismlarbo’lganekzonlarnibir-birigaulaydilar. Autosplaysingxususiyatiniyo’qotganorganizmlardaprotsessingjarayonikichikyadroviyRNKlar (kyRNK) bajaradilar.
Oqsilbiosintezida (translyatsiya) RNKmolekulalariasosiyrolo’ynaydi. Ularribosomasubbirliklarinivapoliribosomalarningshakllanishidaqatnashadi. Ribosomai-RNKniqabulqilgandanso’ng,upassivribosomadanfaolholatgao’tadi. Ribosomadai-RNKbilant-RNKlarningo’zaromunosabatlariasosidanukleotidtilidagigenetikaxborotoqsiltiliga – fenotipgaaylanadi. Peptidbog’ininghosilbo’lishi (transpeptidlanish) ribosomaningi-RNKbo’ylabharakatida (translokatsiya) asosiyomilsifatidar-RNKishtiroketadi. InformatsionRNKningfazoviystrukturasitranslyatsiyaningtezligiga, regulyatorlioqsillarningRNKbilanbog’lanishigavaularningfaolligigata’sirqiladi.
SintezlanganoqsillarningposttranslyatsiyamodifikatsiyasidahamshakllanayotganpolipeptidlargaRNKbog’lanib, RNK-tutuvchifermentlar (RNK-aza, telomeraza) hosilbo’ladi.
Yanashunita’kidlashlozimki, biokimyoviyjaranlardabevositaishtiroketuvchifermentlarningkofermentlariribonukleotidlardir (NAD, FAD, ATFvaboshqalar).
RNKmolekulalariautosplaysingxususiyatigaegabo’lib, ularoqsil-fermentlargao’xshashkatalitikfaoliyatnibajaradilar. Ribozimlarni (RNK-ferment) ixtiroqilinishitiriktabiatdagiRNKlarningrolikattaekanligianiqbo’ldi.
IlmiydalillargaasosanbirlamchihayotningshakllanishidaRNK yetakchirolo’ynagandeyishmumkin. Mazkurnazariyaquyidagiilmiyomillargaasoslanadi:
Ma’lumki, RNKgenetikaxborotlarnio’zidasaqlab, uniuzatishdaishtiroketadi. Jumladan, hozirgikundafaoliyatko’rsatibkelayotganRNK-tutuvchiviruslaryuqoridagifikrgamisolbo’ladi. VirusliRNKlarrekombinatsiyaxususiyatigaegabo’lib, mazkurjarayondavirusvabegonahujayraRNKlariishtiroketadi.
Hayotiyjarayonlarningboshlanishidanoorganikpolifosfatlarhammetabolizmdabevositaqatnashgandegantaxminlarmavjud. Noorganikpolifosfatlarningta’siridanukleotidlarbir-birlaribilanbog’lanibbiopolimerlarnihosilqilganbo’lib, ularo’znavbatida “qolip” vazifasinibajarib, komplementarnusxalimolekulalarpaydobo’lganbo’lishimumkin. EvolyutsiyajarayoniningkeyingibosqichlaridafaolRNKlarsaralanib, o’zidagenotipvafenotipxususiyatlarnitutgan, fermentativfunksiyanibajaradigan, rekombinatsiyalimustaqilshakllanganmolekulalargaaylangan. Biokimyoviyreaksiyalarningevolyutsiyasida, ayniqsahujayrapaydobo’lgandanso’ng,RNKningma’lumfunksiyalariDNKvaoqsillargao’tgan.
HozirgimavjudRNKlarhamhayotiyjarayonlardamuhimbiologikfunksiyalarni (fenotip) bajarishdaDNKvaoqsillardanfarqqiladi. RNKlarningaksariyatfraksiyalario’zlarinimuhofazaqilishvasaqlashgaqaratilgan. Metabolizmningko’ptizimlaridaDNKvaoqsillarganisbatanRNKlarko’proqhayotiyfunksiyalarnibajaradilar.
Do'stlaringiz bilan baham: |
