Ноябрь 2020 7-қисм

Xo‘jalik anjomlariga aloqador leksik arxaizmlar:
xurjun– mazkur eskirgan so‘z o‘zbek tilining izohli lug‘atida “qo‘shaloq bo‘lmali xalta, egar 
ustiga yoki yelkaga oshirib tashlanadigan, yuk solinadigan ikki ko‘zli qop, qo‘sh xalta”
3
, deya 
izohlanadi. xurjun ot yoki eshak ustiga yuki bilan ortiladigan, jundan ishlangan anjom bo‘lib, 
ularning oddiy ipdan to‘qilgan turlari ham mavjud. Izohli lug‘atda forsiy yoki arabiy tillarga 
aloqador deya mavhum fikrlar keltirilgan. bizningcha, arabiy tillarga mansub xarj, xarajat 
so‘zlari bilan bog‘liq. xorazm shevalarida mazkur arxaizmning xorjin, xorjun variantlari ham 
mavjud bo‘lib, mazkur variantlarning paydo bo‘lishi arab yozuvidagi shakllarning o‘qilishi bilan 
bog‘liq. 
Ravshanbek yangasi bilan buvasini otga mingashtirib xurjunini yelkasiga tashlab, qal’adan 
chiqdi. (G. 27-bet.)
käjävä– arava ustiga o‘rnatiladigan yuk anjomi. Mazkur nofaol qtlamga xos birlik, o‘zbek 
tilining izohli lug‘atida forsiy tilga aloqador “ish hayvonlari ortib, yuk tashish uchun daraxt 
novdalari yoki qobig‘idan, shuningdek, maxsus yasalgan katta, keng chorqirra idish”
4
, deb 
izohlangan. Go‘ro‘g‘li turkumidagi dostonlarda uchraydi: Gulamdonni darrov tuyaga yuklangan 
kajavadan tushirdilar, to‘y ustiga to‘y boshlanib ketdi. (G. 97-bet.) 
Qurol-yaroqlar bilan bog‘liq leksik arxaizmlar 
O’q-yoy – mazkur juftlashgan birlikning birinchi qismi o‘q bugungi kunda ham faol 
qo‘llanuvchi qurol-aslahalarga aloqador leksema bo‘lib, ining semantikasida ma’no siljishi ro‘y 
bergan. Ushbu leksemaning denotativ ma’nosida bir necha marta siljishlar ro‘y berganligini 
kuzatishimiz mumkin. Dastlab, mazkur leksemaning asl lug‘aviysi “to‘g‘ri”, “to‘g‘ri yo‘naluvchi” 
1
[Hojiyev A. Tilshunoslik terminlarining izohli lug‘ati. –Toshkent: O’zME nashriyoti, 2002. –b.18.]
2
[Лапасов Ж. Бадиий матн ва лисоний таҳлил. –Т.: “Ўқитувчи”, 1995. –Б. 15. (86)]
3
[www.ziyouz.com kutubxonasi. O’zbek tilining izohli lug‘ati. x harfi. –Toshkent: OzME nashri. –b.436.]
4
[www.ziyouz.com kutubxonasi. O’zbek tilining izohli lug‘ati. k harfi. –Toshkent: OzME nashri. –b.292.]

---

55