Notiqlik turlari va nutq madaniyati. Reja

V. DINIY NOTIQLIK
Diniy notiqlik islom dinida xutba hamda va’z, xristian dinida propoved va sobordagi nutq deb aytiladi.
1. Xutba musulmon sharqida keng tarqalgan diniy nutq ko‘rinishlaridan biri bo‘lib, uzoq tarixga ega. Xutba nutqi juma va hayit namozlarida, shuningdek, boshqa katta marosimlardagi nutqdir. Shu rasmiy nutqni so‘zlovchi notiq-arbob xatib deb ataladi. Xutba nutqining diniy, axborot xususiyatlaridan tashqari axloqiy jihati ham mavjud. Xutba nutqlari quruq rasmiy tilda emas, hikoyat, rivoyat, sarguzasht va boshqa inobatli, ayni paytda qiziqarli, ko‘rgazmali materiallar bilan asoslangan holda so‘zlanadi. Bu esa xutba nutqlarining ritorik va estetik-badiiy qiymatini oshiradi.
Xutba nutqlari kompozitsion jihatdan aniqlikka egaligi bilan diqqatga sazovordir. Har bir xutba tarkiban quyidagi qismlardan iborat bo‘ladi:

• 
  hamd va na’t (olloh va payg‘ambar sha’niga madhiya);
  
• 
  xutbayi avval (diniy pandlar);
  
• 
  xutbayi soniya (axborot);
  
• 
  xulosa
  

Xatiblar juda katta olim, notiq kishilar bo‘lganlar
Мусулмон уламолари турли хил ҳадисларга асосланиб, барча хутбалар икки қисмдан иборат бўлиши керак деган хулосага келишган. Биринчи хутба табиатан таҳрир ва тарбиявий иш, иккинчиси эса барча мусулмонлар учун ибодат қилишдир. Иккала хутбада ҳам Аллоҳ таолонинг бирлиги ва Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васалламнинг элчилиги ҳақидаги гувоҳликлар, шунингдек пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васалламга саловотлар бор. Буларнинг барчаси хутбанинг асосидир. Хутбанинг шартлари уларнинг ўз вақтида ўқилишидадир. 
«Хатиб» сўзи ҳам араб тилида خُطْبَةُ ,خطابةُ сўзидан олинган бўлиб, исми фоилда خَاطِبُкўплиги خُطابٌ бўлиб «гапирувчи», «нутқ сўзловчи» маъноларида келади. Бундан ташқари «нотиқ», «сўзамол», маъноларида ҳам келади.Истилоҳда эса, инсонларни ҳидоятга бошловчи, эзгуликка йўлловчи маъноларини англатади. Хутба Исломда асосан яхшилик ва эзгуликка чақирувчи даъват демакдир. Хутба қилувчи киши воиз ҳам дейилади. Яъни бу борада мутахассис бўлган кишиларни воиз деб юритилади.

Исломдаги илк воизлардан бири Ҳасан Басрий розияллоҳу анҳу бўлганлар. У зот гарчи араб бўлмасалар ҳам араб нутқининг машҳур устозига айланганлар. Одамларнинг юзига қараб фикрини кайфиятини сезиб олар ва буни ваъз вақтида назардан қочирмас эдилар. 

XUTBA (arab. — targʻibot, nutq) — juma namozi oldidan va hayit namozidan keyin xatib (masjid imomi) ning vaʼzxonligi, diniy pandnasihat. Oʻrta asrlarda Xutbaning muxim siyosiy ahamiyati bulgan. Namozxonlar mamlakat hukmdori ismini aytib, uning haqiga duo qilishlari lozim edi. 9-a. 2-yarmidan ayrim hukmdorlar Xutbada uz ismlarini xalifa ismidan keyin qoʻshib aytilishi uchun harakat qilishgan. Xutbada hukmdor ismining yodga olinishi hukmdorning mustakil ekanligining asosiy tashki belgilaridan biri hisoblangan.
2. Va’z diniy notiqlikka mansub ikkinchi nutq ko‘rinishidir. Va’zlar asosan keng ommaga mo‘ljallanganiigi uchun xutbaga ko‘ra ancha erkin. Badiiylik va estetik emotsional tasirchanlik, tilining sodda va ravonligi bilan xutbadan farq qiladi.
Notiqlik san’ati asrlar osha katta ijtimoiy mavqega ega bo‘lib, o‘zining muhim yaratuvchanlik va estetik tarbiyaviy rolini o‘ynab kelmoqda. Notiqlik san’ati borliq bilan hamnafas yashaydi, zamon talabiga moslashadi, yangi ko‘rinishlari vujudga keladi, ba’zi ko‘rinishlari chetga chiqadi. Bu san’atning ahamiyati, uning mavqeyi oshib boradi.