Normal oksid, Va0

OKSIDLAR

Oksidlar, tabiiy oksidlar (yun. oxys — nordon) — elementlarning kislorod bilan tabiiy kimyoviy birikmalari, minerallar sinfı. 300 tacha mineralni o'z ichiga oladi. Tabiatda eng ko'p uchraydigan O.dan biri — suv (vodorod oksidi). Silikat angidrid (Si02) ko'pgina tog' jinslari tarkibiga kiradi. Eng keng tarqalgan O. hosil qiluvchi elementlar: Si, Fe, Mn, AI, kamroq miqsorida — Cu, U. O.ning aksariyati — ion aloqali birikmalar, ammo kremnezyom (Si), nemetall (As, Se, Te) va xalkofıl (Si, Pb, Zn, Sn, Hg, Cd, in, Bil Sb) elementlar minerallari kovalentli aloqalar bilan tavsiflanadi. Odatda, O. tarkibida gid-roksid va oksigidratlar (bir paytda va ON9 birlashmalari mavjud. Normal oksid molekulasi tarkibidagi barcha kislorod atomlari faqat o'sha element atomlariga birikkan bo'ladi, lekin o'zaro birikmaydi. Peroksid, superoksid va ozonidlar tarkibiga kislorod atomlari faqat element atomlariga birikib qolmay, bir-biri bilan ham birikadi (mas, Sn0₂ — normal oksid, Va0₂ — peroksid). Normal O. elementlarning kislorod bilan bevosita birikishidan, elementlarning gidroksidlari karbonat, nitrat, sulfat va boshqa kislorodli kislotalar tuzlarining ajralishidan hosil bo ^l ladi.


Oksidlar — elementlarning kislorodli birikmalari. Normal oksid molekulasi tarkibidagi barcha kislorod atomlari faqat oʻsha element atomlariga birikkan boʻladi, lekin oʻzaro birikmaydi. Peroksid, superoksid va ozonidlar (peroksid va peroksid birikmalar) tarkibida kislorod atomlari fakat element atomlariga birikib qolmay, bir-biri bilan ham birikadi (mas, SnO2 — normal oksid, Na2O2 — peroksid). Normal oksidlar elementlarning kislorod bilan bevosita birikishidan, elementlarning gidroksidlari karbonat, nitrat, sulfat va boshqa kislorodli kislotalar tuzlarining ajralishidan hosil boʻladi.
Oksidlarning nomlanishi quyidagicha: a) agar element kislorod bilan faqat 1 ta kislorodli birikma hosil qilsa, u oksid deb ataladi. Mas, Al2O3 — alyuminiy oksid, MgO — magniy oksid; b) elementning bir necha oksidlari maʼlum boʻlsa, uning oksidlanish darajasi eʼtiborga olinadi: CuO mis (-oksid, CuO — mis (II)-oksid, Cr2O3 — xrom (III)-oksid, CrO3 — xrom (VI)-oksid va h.k.; v) elementning oksidi suv taʼsirida kislotaga aylansa (yoki kislotadan yoxud uning tuzidan olini-shi mumkin boʻlsa) ayni oksid oʻsha kislotaning angidridi deb ataladi: SO3— sulfat angidrid, SO2 — sulfit angidrid.
Normal oksidlar — asosli, kislotali amfoter (oraliq) va befarq oksidlar deb, 4 guruhga boʻlinadi. Mendeleyev davriy sistemasida davr ichida chapdan oʻngga utgan sari oksidlarning xossalari asoslilikdan amfoterlilikka, soʻngra kislotalikka aylanadi. Mas, III davr elementlari ok-sidlaridan Na2O, MgO asosli O; Al2O3 — amfoter oksid; SiO2, P2O5, SO3 va S12O7— kislotali oksidlardir. Elementning oksidlanish darajasi ortgan sari oksidlarning asoslik xossalari kuchsizlanib boradi: MpO — asos xossasiga, Mg>02 — amfoter xossaga, Mp2O7 — kislota xossasiga ega.
Baʼzi oksidlar tuzlar hosil qilmaganligidan ularga indifferent yoki befarq oksidlar nomi berilgan (mas, CO va NO). Koʻpchilik oksidlar tabiatda uchraydi. Tabiatda eng koʻp uchraydigan oksidlar dan biri suv — vodorod oksiddir. Silikat angidrid (SiO2) koʻpgina togʻ jinslari tarkibiga kiradi.
Oksidlar turmush va texnikada keng qoʻllanadi. Mas, soʻndirilmagan ohak CaO — qurilishda, NO2, SO2 — nitrat va sulfat kislota ishlab chiqarishda, baʼzi metallarning oksidlaridan iborat aralashmalar esa katalizatorlar sifatida ishlatiladi.


To’plovchi: Asliddin Bahriddinov