Noorganik moddalar kimyo texnologiyasi

4-MA’RUZA 
KIMYOVIY KORROZIYA
. 
REJA: 
4.1.
Gazli muhitdagi korroziya. 
4.2.
Gaz-vodorod korroziyasi. 
4.3.
Oltingugurt birikmalari muhitidagi korroziya. 
4.4.
Korroziyaning ayrim xollari. 
4.1. Gazli muhitdagi korroziya 
Kimyoviy korroziyada metall sirti tarkibida kislorod bo‘lgan gazli muhitlarda 
oksidlanadi. Tashqi muhitlar quruq-havo, quruq suv bo‘g‘lari va toza kislorod 
bo‘lishi mumkin. 
Gazli muhitdan metall sirtiga adsorbsiyalangan kislorod molekulasi, 
adsorbsiya natijasida ajralgan issiqlik ta’sirida atomlarga ajraladi va elektronlarning 
qayta taqsimlanishi bilan atomlar ionlar holatiga o‘tadi. Metall sirtidagi atom 
oksidlanadi - eletronini yo‘qotadi, kislorod atomi tiklanadi - elektronlarni qabul 
qiladi; ya’ni qo‘yidagicha jarayon sodir bo‘ladi:
Me 

Me 
2+
+ 2e; O+2e 

O
2-
; Me
2+
+O
2-

MeO 
Ionlarning kimyoviy œzaro ta’sirida sirtda kristall kimyoviy reaksiya 
maxsuloti hosil bœlishi bilan oksidlanish jarayoni tugaydi. 
O‘z-o‘zidan oksidlanish extimoli sodir bo‘ladigan kimyoviy reaksiya standart 
termodinamik potensiali ishorasi o‘zgarishi bilan aniqlanadi. 

G

O da oksidlanish 
extimoli kuzatiladi. 

---

Oksidlanish tezligi sirtda hosil bo‘luvchi oksidlarning himoyalash xossalariga
bog‘liq. Zich oksid qatlamlar yaxshi himoyalash xususiyatiga ega.
Oksid qatlamlarining hosil bo‘lishi oksid va metall hajmlari nisbati - hajmiy 
koefitsent

= V 
m0
/ V
m
ga bog‘liq.

= 1,0 .... 2,5 da oksid qatlam zich va, 

1 da oksid qatlam g‘ovak bo‘ladi, 


2,5 da oksid qatlam metall sirtidan qo‘porilib tushadi. 
Tabiiy sharoitlarda (t=25
0
S) metall sirtida hosil bo‘ladigan oksid qatlamlar 
yupqa bo‘lsada (3...10 nm) sirtni himoyalash qobiliyatiga ega.
Metall oksidlari ionli turdagi bog‘lanishli oraliq fazalar bo‘lib oksid 
panjarasida metall yoki kislorod ionlari ko‘p bo‘ladi. Qatlamdagi nuqsonlarning 
bo‘lishi uning himoyalash xossasini kamaytiradi. CuO va Cr
2
O
3 
nuqsonlarsiz 
bo‘lgani uchun juda yaxshi himoyalash xossalariga egadir. Bu holda sirtda yupqa 
bo‘lsada zich oksid qatlami hosil bo‘ladi. 
Oksidlanish tezligi dh/d

qo‘yidagi tenglama bilan ifodalanadi. 
dh/d

= (dh/d

)

ye
-

Ye / RT
yoki K = A

ye
-

Ye / RT
Bu tenglama Arrenius tenglamasi deyiladi. Haroratning o‘zgarishi va 
oksidlanish sharoitlari oksid qatlam o‘sishiga va oksidlarining tarkibiy 
o‘zgarishlariga olib keladi. 
Misni havoda t =200 ... 400
0 
da oksidlaganda CuO, t 

400
0
S da esa nuqsonli 
kristall panjaralarga ega bo‘lgan Cu
2
O hosil bo‘ladi. 
Temir oddiy atmosfera sharoitida Fe
2
O
3
(gematit) bilan qoplangan bo‘ladi. 
Harorat t

570
0 
S da Fe
2
O
3
va Fe
3
O
4
(magnetit), t 

570
0 
S da Fe
2
O
3
, Fe
3
O
4
va FeO 
(vyustit) murakkab tarkibdagi oksidli qatlam hosil bo‘ladi. 
Metallarning yuqori haroratlarda gazli muhitlarda korroziyaga qarshilik 
ko‘rsatish qobiliyati 
«issiqbardoshlik»
deyiladi. Metall issiqbardoshligi tashqi va 
ichki omillarga bog‘liq bo‘ladi. Metall kimyoviy tarkibi, strukturasi va sirtiga ishlov 
berish tozaligi ichki omillar bo‘lsa, tashqi omillar harorat, gazli muhit tarkibi, 
muhitning xarakat tezligi, oksidlovchi muhitning parsial bosimi kabilardir. 
Gazli muhitlarda korroziyadan saqlanish uchun qo‘yidagi asosiy himoya 
usullari mavjud: 
- ishlatilishi sharoitiga qarab yuqori issiqbardosh po‘lat va qotishmalar qo‘llanishi: 
- termodifuzion, plazma va elektron-nur usullarida olinadigan himoya qoplamalari: 
- ishchi muhitiga ingibitorlar kiritish: 
- konstruktiv usullar - detal sirt haroratini pasaytirish, muhit xarakat tezligini 
kamaytirish: 
- texnologik usullarda termik va kimyoviy-termik ishlov berish:
- mikroiqlim va himoyalovchi atmosfera hosil qilish.

---

4.2. Gaz - vodorod korroziyasi
Oddiy sharoitlarda (normal bosim va xaroratda) vodorod temir va uning 
qotishmalari korrozion bardoshligiga ta’sir kursatmaydi. Yuqori xaroratda va 
bosimda po‘lat sirtida vodorod diffuziyasi natijasida vodorod korroziyasi sodir 
bo‘ladi. Vodorod po‘lat sirti bilan ta’sirlanishi natijasida undagi uglerod bilan
birikadi:
2 N
2
+ Fe
2
S 

3 Fe + SN
4
Metan SN
4
ning, xamda vodorod diffuziyasi natijasida gidrid va qattiq 
eritmalarning hosil bulishi po‘lat xossalarini keskin kamaytiradi. Korrozion jarayon 
oshishi bilan birgalikda mustahkamlik va plastik xossalar pasayadi. Ayniksa bu 
xodisa t 

250
0
C , P 

5 MPa sezilarli bo‘ladi. 
Vodorod korroziyasining tezligi bosim va xaroratga boglik bo‘lganligi uchun
po‘latlarning vodorodli muhitlarda kullash maksadida uglerodsizlanish chukurligi
urganiladi. Chuzuvchi kuchlanishlar xam vodorod korroziyasi tezligini oshiradi.
Po‘latlarni kuchli karbid hosil kiluvchi elementlar: (Cr, V, Ti, Mo, Nb) bilan
legirlash uglerodsizlanishga tuskinlik kiladi va vodorod korroziyasiga qarshi
bardoshlilikni oshiradi.
Vodorodli muhitlarda po‘lat 20, 30 XMA lar t

300
0 
S da , yuqori xromli 
po‘latlar esa t = 300
0 
.... 600
0
S oraliqlarda qo‘llaniladi. 
Misning mustaxamligiga xam vodorod sezilarli darajada ta’sir kursatadi.
Misni xavoda kizdirganda uning sirtida Su
2
O hosil bo‘ladi. Xarorat 400
0
S dan 
oshganda vodorod qotishma ichiga kiradi va Su
2
O bilan ta’sirlashadi: 
N
2
+ Su
2
O 

2 Su+ N
2
O
Suv bugining hosil bulishi natijasida donalar chegarasi buyicha korroziya
belgilanadi, korrozion darzlar paydo bo‘ladi. Xuddi shunday xodisa Ag ni t 

500
0
S da xavoda va vodorodda kizdirilganda kuzatiladi. 
 
4.3. Oltingugurt birikmalari muhitidagi korroziya 
Gaz va neft maxsulotlarini kayta ishlash korxonalardagi jixozlar detallari xar 
xil po‘latlardan tayyorlanganligi uchun oltingugurt muhitdagi korroziya kup
uchraydi. 
Korrozion faol bo‘lgan H
2
S, SO
2
, elementar S va boshka tarkibida S 
moddalar ta’sirida t 

300
0
S da po‘lat juda tez korroziyaga uchraydi. Oltingugurt 
ta’siridagi korroziyaning oldini olish uchun javobgar detallar yuqori xromli

---

po‘latlardan (25... 30 % Cr) tayyorlanadi. Ularning yanada korroziyaga
bardoshliligi Si va Al bilan legirlash (3..5%) orqali erishilish mumkin. 
Oltingugurtli birikmalar Su va uning qotishmalariga oddiy xaroratlarda kuchli 
ta’sir kursatadi, Su bilan ta’sirlashib sulfid va oksid birikmalar hosil kiladi: 
4Su + O
2
+ 2N
2
S

2 Su
2
S + 2H
2
O 
6Su + SO
2

Su
2
S + 2Su
2
O 
Bir tekisda hosil bo‘lgan Su
2
S parda korroziyani ozrok sekinlashtiradi.
Mis va uning qotishmalarini oltingugurtli muhitlarda yuqori xaroratlarda
kullash tavsiya etilmaydi. 
Oltingugurtning Ni bilan uzaro ta’sirida erish xarorati 625
0
S bo‘lgan yengil 
eruvchi evtektika Ni - Ni
2 
S
2
hosil bulishi kristalitlararo yemirilishiga olib keladi. 
Bundan tashkari SO
2
ni nikelni oksidlash mumkin:
2 Ni + SO
2 
= Ni S + 2 NiO 
Muhitda SO
4
ning bulishi tekis bir maromdagi korroziyani donador
korroziyaga aylanishiga sabab bo‘ladi. 
4.4. Korroziyaning ayrim xollari