17
сульфатли
калийли минераллардан, галлургия ва флотация усуллари билан
олинади.
Ўсимлик ўзлаштира оладиган фосфорнинг тупроқдаги миқдори айнан шу
ердаги алмашинувчи калий билан ҳам боғлиқ бўлади. Алмашинмайдиган К
+
алмашинадиган К
+
эриган калийга ўзаро алмашиниб туради.
Калийнинг асосий
манбаи бу калийли минераллар ва тоғ жинслари ҳисобланади.
Ялпи калий миқдори ўтлоқи бўз тупроқларнинг профилида деярли бир хил
миқдорда, яъни 2,2-2,3% атрофида тарқалган. Чуқурлик ошган сайин
алмашинадиган калий миқдори камаяди. Сувда эрийдиган миқдори ўзгарувчан
бўлади. Буларнинг асосий сабаби тупроқдаги калий бу энг аввало, силвин,
мусковит, биотит, дала шпати каби минералларнинг калийси бўлиб, тупроқ
профилида деярли бир хил миқдорда тарқалган.
Ўзининг таркибидаги калийни ташқарига бериш қобилияти, яъни калийни
ўзидан чиқариш даражасига қараб минераллар қуйидагича жойлашади:
Албатта минераллардан калийнинг озод бўлиши бир қатор сабабларга, яъни
нурашга ва бу жараѐнни
тезлаштирадиган омилларга, намликка, иссиқликка,
оксидланиш ва қайтариш жараѐнига ва бошқаларга боғлиқ.
Калий тупроқ эритмасида ТСК да ҳам мавжуд бўлади. Эритмадаги калий у
ҳаракатчан бўлиб, уни ўсимлик осонлик билан олиши мумкин. Аммо бу миқдор
оз бўлиб, ўсимлик талабини қондира олмайди. Минераллар таркибидаги калий эса
мустаҳкам боғланган бўлади.
Бизга
маълумки
тупроқдаги
калий
алмашинмайдиган
шаклдан
алмашинадиган ҳолатга ҳам ўтади. Кейинги ҳолатга одатда фиксация жараѐни
дейилади. Бу борада ғоялар кўп бўлиб, улардан бири тупроқда иккиламчи
минераллар ѐки бошқа турдаги минераллар ҳосил бўлиш жараѐнида калий
элементидан ўзларини кристаллик панжараларини кўришда фойдаланилади.
Кейинги минералогик изланишлар бу фикрни тасдиқлайди. Шуниси аниқки,
мустаҳкам боғланган (фиксация қилинган) калийни нейтрал эритмалар ѐрдамида
ажратиб бўлмайди. Ўсимликлар ўзлаштира олмайди. Шу
боис бу тоифадаги
калийни ўрганишга бўлган қизиқишлар кўп. Изланишлар натижасида шу қаватли
18
бўлган вермикулит каби гидрослюдаларга кирувчи минераллар фиксация
жараѐнини амалга оширади. Бу жараѐн кристалл панжаранинг кенгайишида, яъни
минералларни бўкиш вақтида калий катионини кириши билан боғлиқ равишда
содир бўлади.
Минерал ўзининг сувини йўқотиш вақтида калийни сиқиб чиқариб
юбормайди, аксинча унинг панжарадаги ҳолатини зичлаштириш асосида
мустаҳкамлайди.
Бунда минерал яна сув ютиши, янги миқдордаги калийни
сингдиришга сабаб бўлади.
Лекин тупроқ минераллари томонидан калийни ютилиш миқдори чексиз
эмас, яъни маълум миқдордан кейин сингдириш тўхтайди. Демак, ушбу
минерални кристалл панжараси калийга тўйинади.
Шуниси қизиқки, калийга тўйинган тупроқ энди аммонийни сингдирмайди,
яъни фиксацияламайди. Бундан калийга тўйинган, яъни фиксацияланган калийга
бой тупроқларда ўсимлик учун калий миқдори етарли деб тушуниш унча тўғри
бўлмайди. Масалан, Менгел маълумотларига кўра Германиянинг айрим ерларини
ҳайдов қатламида 66 тс|га миқдорда фиксация қилинган
калий мавжудлигига
қарамасдан бу майдонлардан юқори ва сифатли ҳосил олиш учун йилига ўғит
тариқасида 80% кг|тс миқдорида калий солинади.
Оддий ҳисоб-китобларга қараганда тупроқдаги калий миқдори солинадиган
миқдордан 82,5 баробар кўп. Бундан, яъни фиксация қилинган калийни
алмашинадиган ҳолатга ўтказиш қанчалик муҳимлиги ва амалий аҳамиятга эга
эканлиги кўриниб турибди.
Асосий аппарати бўлиб, лентали фильтр тайинланган. Ушбу аппаратнинг
вазифаси суспензияни қаттиқ ва суюқ фазаларга ажратишдир. Фильтр вакуумда
узлуксиз ишлайди ва ундаги оғирлик кучи ҳамда
фильтратнинг юришлари бир
томонга йўналтирилган. Таянчли резинали лента 1 (чизма 1) келтирилган 2 ва
тортилган барабан 3 ѐрдамида ҳаракатга келади. Фильтрли газмал чексиз лента 4
шаклида таянчли резинали лентага бириктирилада ва роликлар 5 билан
маҳкамланади. Фильтрли газмолга суспензия латўкдан 6 берилади ва ҳосил
бўлган чўкмага форсункалардан 7 ювувчи суюқлик ўтказилади. Резинали
19
лентанинг тагига жойлашган камералардан 10 ювувчи суюқлик тортилиб,
киллентор 11 орқали бошқа йиғгичга жўнатилади.
Келтирилган барабанда
фильтрли газмол резинали лентадан ажралади ва ролик 12 устига жойлашади.
Бунинг натижасида чўкма газмолдан ажралади ва бункер 13га келиб тушади.
Do'stlaringiz bilan baham: 
