Noananaviy energiya turlari va ulardan foydalanish

LABORATORIYA MASHG’ULOTLAR
1-Laboratoriya mashg’uloti: Astronomiya fanining dolzarb masalalari va astrofizika. Olamning paydo bo`lishi, koinotning tuzilishi, qora tuynuklar nazariyasi.


Ishning maqsadi: Yulduz kattaligining astrofizik va fizik kattaliklar bilan bog‘lanishini o‘rganish.
Qo‘llanma: logarifmik jadval; kalkulyator; fizik va astrofizik birliklar keltirilgan jadvallar.
Adabiyot: [1], II Bob, 10-§; [3], Ilova G; [6], III Bob, 1-§; [7], 5 Bob, 35, 46-§§; [15], 24 Laboratoriya ish.;
Qo‘shimcha adabiyot: [9], 2-ma’ruza; [13], 3 band, 101-106 b.; [16], T. II, I Bob, 1-§.
Masalalar: [8], № 4, 13, 43, 44, 48, 49, 5264, 83, 84.
Yulduzlarning yorug‘ligi maxsus fotometrik birlikda, yulduziy kattalikda o‘lchanadi. Yulduziy kattalik (m) osmon yoritgichi Yer yuzida (teleskop fokal tekisligida) hosil qilayotgan yoritilganlik (E) bilan logаrifmik bog‘lanishga ega. Ikkita yulduz uchun bu bog‘lanish Pogson formulasi orqali quyidagicha ifodalanadi:
. (1)

Bu formuladan birinchi yulduziy kattalikka ega yulduz ikkinchi kattalikdagi yulduzga qaraganda 2,512 marta ko‘p yoritishi (yoritilganlik hosil qilishi) kelib chiqadi. Haqiqatdan, agar m₁=1 va m₂=2 bo‘lsa, yoki E₁/E₂ . Yulduz kattaliklar shkalasining hisob boshi xalqaro kelishuvga asosan belgilangan. Masalan, vizual nurlarda Qutb Yulduzining yulduziy kattaligi m_v=2^m,12 ga teng deb qabul qilingan. Bu hisob bo‘yicha Sirius (Katta Itning -si) ning yulduziy kattaligi , Quyoshniki , to‘lin Oyniki ga teng.

Ma’lumki, yoritilganlik E lyukslarda o‘lchanadi va u yorikichdan kelayotgan nurlanish oqimi (F) yo‘nalishiga tik qo‘yilgan sirtning (S) yuza birligiga tushayotgan oqimga


teng. (2)

Yoritilganlik yoritgichning haqiqiy yorug‘lik sochish qobiliyatini belgilay olmaydi. Chunki, yoritgichdan uzoqlashgan sari u masofaning kvadratiga teskari proportsional tarzda kamayib boradi. Yoritkichning haqiqiy yorug‘ligini uning yorug‘lik kuchi (I) belgilaydi.

(3)

U bir birlik (steradian) fazoviy burchak () ichida sochilayotgan nurlanish oqimiga teng (1-rasm) va kandellalarda o‘lchanadi. Ma’lumki, fazoviy burchak (*).

B u yerda r –yoritkichning uzoqligi, S-undan kelayotgan nurlanish oqimiga tik o‘rnatilgan sirtning yuzasi. Agar (2) ga (3) dan F ni va (*) dan S ni topib qo‘ysak,


, (4)
1-rasm

Endi (4) ni (1) ga qo‘yamiz,

yoki . (5)

V A Z I F A

Quyosh yozgi tiniq osmonda bo‘lganda Yer yuzida (E_) 100 000 lyuks yoritilganlik hosil qiladi. Yer atmosferasidan tashqarida (E_A) Quyosh nurlariga tik qo‘yilgan ekranda esa 135 000 lyuks yoritilganlik hosil qiladi.

a) Quyoshning yulduziy kattaligini bilgan holda quyidagilar aniqlansin,

1. 
   To‘lin Oy hosil qiladigan yoritilganlik;
   
2. 
   Sirius hosil qiladigan yoritilganlik;
   
3. 
   Kononus hosil qiladigan yoritilganlik;
   
4. 
   Qutb Yulduzi hosil qiladigan yoritilganlik;
   
5. 
   Elongatsiya paytida Venera (m_v=-4^m,28) hosil qiladigan yoritilganlik;
   
6. 
   Qarama-qarshi turishda Yupiter (m_v=-2^m,6) hosil qiladigan yoritilganlik;
   
7. 
   Qarama-qarshi turishda Saturn (m_v=+0,7) hosil qiladigan yoritilganlik;
   
8. 
   Qarama-qarshi turishda Uran (m_v=+5,5) hosil qiladigan yoritilganlik.
   

b) Bir xalqaro sham (kandella) r=1 km uzoqlikdagi m_v=0^m.8) yulduziy kattalikka ega bo‘lishni bilgan holda quyidagi yoritgichlarning yorug’lik kuchi (I) hisoblansin.

1. 
   Quyosh (m_v=-26^m 8);
   
2. 
   To‘lin Oy (m_v =-12^m73);
   
3. 
   Sirius (Katta Itning -si, m_v =-1^m58, =0.376, );
   
4. 
   Konopus (Kilning -si, m_v =-0^m 86, =0.017, );
   
5. 
   Qutb Yulduzi (m_v =+2^m 12, );
   
6. 
   Elongasiya paytida Venera (m_v =-4^m 28, r=1a.b.);
   
7. 
   Qarama-qarshi turishda Yupiter, r=a_pl-a_;
   
8. 
   Qarama-qarshi turishda Saturn.
   

c) Vizual nurlarda yorug‘likning mexanik ekvivalenti 1lm=0,00147 Vt va F=ES ni bilgan holda

1. 
   Quyoshdan;
   
2. 
   Oydan;
   
3. 
   Siriusdan;
   
4. 
   Kanopusdan;
   
5. 
   Qutb Yulduzidan;
   
6. 
   Elongatsiyadagi Veneradan;
   
7. 
   Qarama-qarshi turishdagi Yupiterdan;
   
8. 
   Qarama-qarshi turishdagi Saturndan kelayotgan va S=1m² yuzaga tushayotgan nurlanish oqimining quvvatini hisoblang.
   

1-Laboratoriya ishi yuzasidan hisobot.

Yoritgichlarning asosiy fotometrik ko‘rsatgichlari

Yoritgichlar		mv	E (lk)	EA (lk)		r (km)	I (kd)		Ф (lm)
Quyosh Oy Sirius Konopus Qutb Yulduzi Venera Yupiter Saturn Uran