Nizomiyning "Xamsa"si uning nomini butun jahonga mashhur qildi

Buyuk ozarbayjon shoiri va mutafakkiri Ilyos Yusuf oʻgʻli Nizomiy-ganjaviy Ozarbayjonning ganja shahrida hunurmand oilasida tugʻildi. Oʻz davrining ilgʻor kishisi boʻlgan Nizomiy fors va arab tillarini oʻrgandi, astronomiya, matematika, falsafa va meditsina bilan qiziqdi.

Nizomiyning “Xamsa”si uning nomini butun jahonga mashhur qildi.

Oʻttiz ming baytdan tashkil topgan besh dostonni Nizomiy-Ganjaviy qisqa muddat ichida (1179–1200) yillar orasida yaratdi.

Nizomiy-Ganjaviy saroy shoiri emas edi. U shervoniy shahzodalarning taklifini rad etib, oʻz bogʻida ijodiy ish bilan shugʻullandi. Lekin Nizomiy “Mahzan-ul asror” dostonini ham, undan soʻng yaratilgan “Xusrav va Shirin”, “Layli va Majnun”, “Haft paykar” va “Iskandarnoma” dostonlarini ham shervoniy podsholarning topshirigʻi bilan ijod etdi.

Dostonlardan birining kirish qismida Nizomiy oʻz ona tilisi – ozarbayjon tilini yaxshi bilgani holda fors tilida ijod qilishga kirishayotganligini aytar ekan, bu asarni yozishga undagan hukmdorning istagiga ishora qiladi.

“Xamsa”ga kirgan dostonlarda buyuk shoir oʻzining gumanistik, adolatparvarlik gʻoyalarini olgʻa surdi. Uning fikricha, markazlashgan adolatli davlat mavjud boʻlgandagina xalqning ahvoli yengillashishi mumkin. Shu maqsadda Nizomiy bu dostonlarida adolatli podsho va podshozodalar (Xusrav, Bahrom, Iskandar) obrazlarini yaratishga urindi.

Nizomiy “Mahzan-ul asror”da ham, “Xusrav va Shirin”da ham dehqon va hunarmandlar mehnatini ulugʻladi.

Nizomiy vafotidan soʻng uning “Xamsa”si Sharq adabiyoti taraqqiyotiga kuchli taʼsir qildi. Oʻzbek, tojik, ozarbayjon, turk, turkman shoirlaridan koʻplari “Xamsa” yozishga kirishdilar. Ayniqsa, Xusrav Dehlaviy, Alisher Navoiy va Abdurahmon Jomiylar Nizomiy-Ganjaviy anʼanalarini ijodiy davom ettirib, katta yutuqlarni qoʻlga kiritadilar.