Nizomiy nomli toshkent pedagogik universiteti

O’quvchilarnnng milliy-tarbiyaviy fazilatlarni tushunish da-rajalari va ularning 

reytingi ( uch ball tizimda) 

O’rni  

                       Tushuncha, ibora  

Ball  

1 

Milliy odob  

2,1 

2 

O’zbekiston vatanparvarligi 

1,94 

3 

Millatlararo muloqot madaniyati 

1,85 

4 

Milliy g’ururur  

0,83 

5 

Vijdoniylik  

0,89 

6 

Milliy-mafkuraviy onglilik 

0,51 

 

Ko’rinib  turganidek,  o’quvchilarda  milliy-tarbiyaviy  fazilatlar  haqidagi 

umumiy tushunchalar darajasi dastlab juda past edi. Mavjud tasavvurlar ham tor, 

o’zaro bog’lanmagan, hayotiy mustahka mlanmagan edi. Bu esa har bir o’quvchi 

darajasida, har bir sinf miqyosida milliy  mafkuraviy onglilik, ijtimoiy ong, fikr, 

hulosa,  baho,  munosabat,  hatti-harakatning  faol  namoyon  bo’lishini  ta`minlay 

olmas  edi,  CHunki  javoblarda  o’quvchilarnnig  O’zbekiston,  millat  oldidagi 

burchlari,  ajdodlarga  hurmatini  namoyon  qilish  muayyan  tarzlari  ishga 

tushirilmagan  edi.  Bunga  oydinlik  kiritish  uchun  o’quvchilardan  olingan  ayrim 

harakterli javoblarni keltiramiz: « Vatanparvarlik» tushunchasini so’ralgai o’rta 

va  yuqori  sinf  o’quvchilirining    43,3  foizi    «vatanga  muhabbat»,  «tug’ilgan 

joyini  sevish»,  «ota-onaga  muhabbat»,  «bag’rikenglik»  kabi  ma`nolarda 

tushunishlari aniqlandi. 30,8 foizi esa vatanga hizmat qilish, uni kuylash, madh 

qilish,  himoya  qilish  deya  talqin  qilishdi.  O’quvchilarning  8,8  foizi 

---

 

65 

«vatanparvarlik  -  bu  mamlakatda  amalga  oshirilayotgan  mustaqillikni 

mustahkamlashga  o’z  hissasini  qo’shmok,  Vatan  oldidagi  qiyinchiliklarni  hal 

kilishda  hozirjavoblik,  mehnatsevarlik  bilan  qatnashish»  ekanligini  bildirdilar. 

O’quvchilarning  13,2 foizi  bu  savolga  javob berisha  olmadi. 

«Millatlararo muloqot madaniyati» o’quvchilarda turlicha javoblarni yuzaga 

keltirdi:  saralganlarning  2,8  %    bu  tushunchani  «boshqa  halqlar  tarihi, 

madaniyatini  bilish»    deb  anglagan    bo’lsalar,  35,1  %    odamlar  orasidagi 

do’stlik, birlik, birodarlik deb atadilar. o’quvchilarning  19,4 %  bu tushunchani 

baynalminal  jangchilarga  hurmat,    11,7  %  esa    halqlar    orasidagi    hamkorlik 

deya  talqin  qildilar.  15,5  %    o’quvchilar  «turli  mamlakatlar  bolalarining    bir-

biriga    hat  yozishlari,  bir-bir-lari  bilan  uchrashib  turishlari»  degan  javobni 

bergan bo’lsalar, 15,4 foiz o’quvchilar bu iborani   sharhlay  olmadilar. 

O’quvchilarning  «milliy  g’urur,  milliy  istiqlol  mafkurasi,  vijdoniylik»ni 

tushunishlarida hali   mavhumlik   hukmron  edi. Chunki   70  yildan  ortiq  davom 

etgan  sovet  tarbiya  tizimida  «vijdon»  tushunchasi  o’rganilmagan,  tarbiya 

predmetiga aylanmagan, kundalik pedagogik lug’atda faol ishlatilmas edi. Milliy 

istiqlol mafkuraviy ongi esa endigina shakllanayotgan, uning pedagogah asoslari 

hali ishga tushirilmagan edi. 

«Milliy  g’upu  p»  tug’ridai-tug’ri    «millatchilik»  deya  tushuntirilib,    unga  qarshi 

munosabat hosil  qilingandi.  Bu  o’quvchilarga  berilgan  «millatchilik nima?»  degai sa-

volga  olingan  javoblarda  ham  aks  etdi.  Masalan,  «Magazin,  avtobuslarda  o’zbekcha 

gapirish  millatchilik deb o’ylayman»,  «Men o’zimni millatchi deb hisoblayman, chun-

ki o’z halqimdan  fahrlanaman»,  «Millatchilik bu   o’z  millatini himoya qilish. Men 

millatchilikni  yomon  ko’raman»  va  h.k    o’quvchilarning  bir  qismi 

millatchklikning asl mohiyati  bir millatni ikkinchi millatga qarshi qo’yish, o’z 

millatini ulug’lab boshqalarni pastga urish ekanligani to’g’ri bayon qilishdi. 

O’qituvchilarga  yuqorida  bayon  qilingan  uslubiy  yordam  tizimi 

ko’rsatilishi    tadqiqot  amalga  oshirilgan  maktablarda  gumanitar  fanlar 

bo’yicha  dars,  mavzu  oldiga  milliy  tarbiyalanganlik  darajasi  ko’rsatkkchini 

ko’tarish sari qo’yilgan samarali ta`limiy qadam bo’ldi. Ilmiy-amaliy tadqiqort 

---

 

66 

oxirada    olingan    natijalarni    qiyoslash    o’quvchilarning  «milliy  odob» 

haqidagi  tasavvurlari  2,1  dan  2,9  ga,  O’zbekistan  vatanparvarligi    hakidagi 

qarashlari 1,94 dan 2.5 ga; millatlararo muloqot madaniyati hakidagi bilimlari 

1,85  dan  2,6  ga;  milliy  g’urur  haqidagi  tushunchalari  1,83  dan  2,8  ga, 

vijdoniylik  haqidagi  tushunchalari  0,89  dan  1,97  ga;  milliy-mafkuraviy 

onglilik  haqidagi  anglash  ko’rsatkichlari  0,51    dan  2,2  ga  oshganligini 

ko’rsatdi. 

Albatta  bu  choralar  milliy-tarbiyaviy  tushunchalarni  shakllantirish, 

o’quvchilarii  milliy  istiqlol  ruhda  tarbiyalashning  muhim  bir  qismi  edi,  holos. 

Chunki  Al-  Xorazmiy  ta`biri  bilam  aytganda,  «So’z  -  gul,  ish  —  mevadir». 

Ya`ni  milliy-tarbiyaviy  tushunchalarning  puhta  egallanganliga  hali  ushbu 

fazilatlarning  o’quvchilarda  shakllanganining  kafolatini  bera  olmasdi. 

O’quvchilarda  bu  fazilatlarning  namoyon  bo’ulishi  (mevaga  aylanishi  uchun) 

milliy-tarbiyaviy  faoliyat  turlari,  shakllari,  uslublari  to’liq    ishga  tushirilishi 

lozim edi. 

Ukuvchilarning 

darsdan 

tashqari 

faoliyatida 

milliy-tarbiyaviy 

imkoinyatlarnnn ishga tushirish 

Yuqrida  biz  o’quvchilarning  milliy  tarbiyalanganlik  mezonlari  va  ularni 

o’rganish, ta`limiy, milliy-tarbiyaviy  imkoniyatlarni takomillashtirish uslublari 

orqali  ularni  milliy-tarbiyaviy isloh qilish  haqida so’z  yuritdik. Mazkur vazifa 

masalaga  kompleks,    sistemali  yondashishni    taqozo  qiladi.    Bu  esa:  1)  milliy 

tarbiya  maqsadini  maktab  pedagogik  jamoasining  mafkuraviy  maqsadiga 

aylantirish;  2)  pedagogik  jamoani  milliy-tarbiyaviy  vazifalarni  hal  qkilishga 

nazariy,  uslubiy  tayyorlash;  3)  o’qituvchi,  sinf  rahbarlarini  milliy-tarbiyaviy 

vositalar, uslubiy tavsiyalar bilan ta`minlash; 4) maktab tarbiyaviy tizimi ni shu 

vaqtgacha 

uchramagan 

milliy-tarbiyaviy 

tadbirlar 

bilan 

boyitish;  5) 

o’quvchilarning  sinfdan  tashqari  faoliyatlarini  milliy-tarbiyaviy  maqsadga 

yo’naltirish; 6) maktabdan tashqari  tarbiya muassasalari bilan  milliy-tarbiyaviy 

hamkorlikning  ilg’or  shakl,  mazmun,  uslublarini  qo’llash  kabi  vazifalarni  hal 

qilish imkoniyatlarini berdi. 

---

 

67 

Maqsadga  yo’unaltirilgan  milliy  tarbiya  o’quvchi  fao-liyatining  muayyan 

shakllari  orqali  amalga  oshirilddi.  Faoliyatga  asoslangan  yondashuvda 

mukammal  hal  qilish  manfaatidan  kelib  chiqib,  maktablarda  o’quvchilarning 

darsdan  tashqaridagi  faoliyatining  joriy  shakllari  o’rganildi.  Jumladan, 

o’qituvchilarga «Siz o’quvchilarning darsdan tashqari faoliyatini tashkil qilishda 

qanday  uslub,  shakllardan  foydalanyapsiz?»  degan  savol  bilan  murojaat  qildik 

va javoblarni tahlil qildik. 

So’ralgan  342  nafar  xalq    ta`limi  hodimlarining  100  %  o’quvchilarning 

darsdan  tashqari  faoliyat  turlaridan  suhbat,  tarbiyaviy  soat,  tarixiy  sanalarni 

iishonlashga  asosiy  e`tibor  bermokdalar.  so’ralganlarning  30-40  %    mushoira, 

munozara, konferentsiya shakllari va nihoyat 10-15%  uchrashuv, sayr-sayohat, 

musobaqa  va  boshqa    ijtimoiy    faoliyat  turlarini  ko’rsatdilar.  Ko’rinib 

turganidek,  o’quvchilarni  tarbiyalashda  asosan  tarbiyaning    og’zaki  uslub  va 

shakllari  etakchilik  qilmoqda.  Bu  esa  o’quvchilarda  milliy-istiqloliy 

tushunchalarnii ma`lum darajada shakllantirsada, tushunchalarning hatti-harakat 

me`yorlarida  namoyon  bo’lishini    ta`minlashga  qodir  emasdi.  SHunday  qilib, 

suhbat, tarbiyaviy soat, tarixiy sanalarni nishonlash shakllarini milliy-tarbiyaviy 

mazmun,  g’oya  bilan  boyitish  va  boshqa  tarbiyaviy  shakl,  uslublar 

samaradorligini  ko’tarish,  o’quvchilarning  amaliy  faoliyatini  kuchaytirish 

tadqiqot  yunalishlaridan  biriga  aylantirildi.  O’quvchilarning  darsdan  tashqari 

faoliyatida  milliy  g’ururni  shakllantirishni  pedagogik  ta`minlash  vazifasi  bu 

jarayonga  yangi  vositalar,  uslublar,  mazmunni  kiritishni  taqozo  qiladi.  Chunki 

hali  milliy  g’ururni  yaratuvchilik  maqsadlarida  tarbiyalash  nazariy,  amaliy 

jihatdan  ishlab  chiqilmagan  va  b u   jarayon  aksariyat  ijtimoiy  tarbiyada  amalga 

oshmokda.  Bu  jarayonni  ilmiy-uslubiy  ta`minlash  yangi  tadbir  va  vositalar 

tizimiii  ishlab  chiqishni  talab  qiladi.  Ana  shunday  vositalardan  biri  -  mustaqil 

O’zbekistonda  amalga  oshirilayotgan  milliy-madaniy  tadbir  -  «Meros»  Davlat 

dasturidir.  Dastur  bevosita  mustaqillikni  mustahkamlash,  milliy  qadriyatlarni 

tiklashga qaratilgan bo’lib, O’zbekistan halq an`analari va merosimlarini tiklash, 

tarih  va  madaniyat  yodgorliklariii  saqlash,  o’rganish  va  ta`mirlash,  2000 

---

 

68 

yilgacha  bo’lgan  davrda  respublikada  turizmni  rivojlantirish  kontseptsiyasi  va 

dasturi  deb  nomlandi.  («O’zbekistan  adabiyoti  va  san`ati»,  1992  yil  12  iyun). 

Birok mazkur dasturiing O’zbekiston makgablarida o’tkazilgan milliy-tarbiyaviy 

tadbirlari  uchun  g’oyat  boy,  mafkuraviy-ma`naviy,  madaniy  imkoniyatlari 

uslubiy  jihatdan  ishlab  chiqilmagan  edi.  Bu  dasturning  «2000  yilga  qadar 

O’zbekiston  Respublikasida  o’tadigan katga  to’ylar,  ijodkorlarning  yubileylari, 

madaniy  tadbirlar»  bobidagi  tadbirlarni  maktab  tarbiyaviy  ishlar  tizimiga  joriy 

qilish yo’llari qidirildi. Ishlab chiqarilgan tadbirlar «Daho kuni» umumiy rukni 

ostida  amalga  oshirildi.  «Daho  kuni»  o’quvchilarni  o’zbek  halqi  va  boshqa 

halqlardan  etishib  chiqqan  buyuk  siymolar,  shoir,  faylasuflar,  olimlarning 

bolaligi,  hayoti,  ijodi  bilan  tanishtirishga  hizmat  qiladi  va  o’quvchilarda  milliy 

g’ururni,  milliy-tarbiyaviy  onglilikni,  millatlararo  muloqot  madaniyatini 

shakllantirishga hizmat qiladi... 

Maktablarda doimiy, eng ko’p qo’llanilayotgan tarbiyaviy shakllardan biri - 

tarbiyaviy  soatdir.  Tadqiqot  jarayonida  biz  tarbiyaviy  soatlarning  yangi, 

eksperiment»  majmunni  ishlab  chiqib,  tadqiqot  doirasidagi  maktablarga  joriy 

qildik. Tarbiyaviy soatni rejalashtirish, tashkil qilish, o’tkazish, uni hayot bilan, 

o’zidan oldingi va keyingi mavzular bilan bog’lamishiga alohida e`tibor berildi. 

Milliy-tarbiyaviy 

tadbir 

shakl 

va 

suhbatlar 

mazmuni, 

mavzusi 

o’quvchilarning  yosh  hususiyatlari,  imkoniyatlari,  ijtimoiy  tajribaga 

egaliklariga  (milliy  rol  sub`ekti  sifatida)  qarab  tanlandi.  «Biz  kimmiz?»  rukni 

doirasida quyidagilar amalga oshirildi: 

Biz nechun sevamiz O’zbekistonni? (munozara). 

Milliy o’yinlarimiz (suhbat). 

Ismingizning ma`nosi (ma`ruza). 

   Hashariing mohiyati nimada? (munozara) 

   Salom va alik (trening). 

     Dasturhon, taom,  odob (mahalla faollari bilan uchrashuv). 

Mehmon va mezbon  (mahalla faollari bilan uchrashuv). 

Kiyinish odobimiz qanday? (bahs) 

---

 

69 

Navruz, hayitlar  (Ma`naviyat va ma`rifat markazi vakili bilan uchrashuv). 

O’zbek to’ylari, to’yona (mahalla faollari bilan uchrashuv). 

Bobolar odati eskilikmi? (etnografik suhbat) 

Urug’. SHajara. Millat. Insoniyat (davra suhbati). 

 Vijdoniylik  haqida (munozara). 

O’quvchilarning milliy marosim odoblari (bahs). 

Misol  tariqasida  «Bobolar  odati  eskilikmi?»  mavzusidagi  suhbatning 

milliy-tarbiyaviy imkoniyatlariga namunalar keltiramiz.