Nizomiy nomidagi toshkent davlat

1.  Maktabgacha  yoshdagi  bolalar  bilan  lug’at  ishini  olib  borish  vazifasi.  Lug’at 
ishining bosh vazifasi – lug’at zahirasini boyitish, kengaytirish va faollashtirishdan iboratdir. 
Bolalar  lug’atini  boyitish  asosini  bolaning  til  ongiga  mavzuga  oid  so‘zlar,  sinonimik 
qatorlar,  antonimik  juftliklar,  ko‘p  ma’noli  so‘zlarni  kiritish  tashkil  qiladi.  Bolalar  bilan 
sinonimlar  ustida  ishlash  (mazmuniga  ko‘ra  bir-biriga  yaqin  so‘zlarni  tanlash)  mavzuga  oid 
so‘zlar  guruhlarini  (harakat  fe’llari:  yurmoq,  qadam  tashlamoq,  sudralmoq  va  h.k.  yoki  nutqni 
belgilovchi fe’llar: aytdi, so‘radi, javob berdi, qichqirdi va boshq.) o‘zlashtirishga oid ishlar bilan 
uyg’unlashib ketishi lozim. 
Antonimlar  ustidagi  ishlar  (qarama-qarshi  ma’noga  ega  bo‘lgan  so‘zlar)  bolalar  bilan 
so‘z  birikmalari  va  gaplar  tuzishda  amalga  oshirilishi  kerak.  Pedagog  bolalarga  maqollarda, 
matallarda  antonimlarni  topishni  o‘rgatishi  zarur.  Ko‘p  ma’noli  so‘zlarda  antonimlarni  topish 
bolalarning so‘z haqidagi tasavvurlarini kengaytiradi, uning mazmunini aniqlashtirishga yordam 
beradi.  Qarama-qarshi  ma’noga  ega  bo‘lgan  so‘zlardan  iborat  so‘z  birikmalarini  tanlar  ekan, 
bolalar so‘zlarning ko‘p  ma’noliligini  yanada chuqurroq tushunadilar (eski  ko‘ylak  –  yirtilgan, 
eski do‘st – uzoq do‘st). 
So‘zlarning  ko‘p  ma’noliligini  maktabgacha  yoshdagi  bolalarga  ularga  yaxshi  tanish 
bo‘lgan  aniq  predmet  ahamiyatiga  ega  bo‘lgan  (ruchka,  igna,  yashin,  gavdaning  orqa  tomoni, 
oyoq)  so‘zlarda  ko‘rsatish  darkor.  Ko‘p  ma’noli  so‘zlar  ustidagi  ishlar  quyidagi  yo‘nalishlar 
bo‘yicha  olib  borilishi  mumkin:  so‘zni  aytish,  unga  belgilar  va  harakatlar  tanlash  –  so‘z 
birikmasini,  so‘ngra  gaplarni  tuzish  va  oxir-oqibatda  ko‘p  ma’noli  so‘zlardan  ravon  matnda 

---

foydalanish. Lug’at ishi jarayonida (va boshqa nutqiy vazifalarni hal etish jarayonida) pedagog 
bolalarda nutqning aniqlik, to‘g’rilik, ravonlik, ifodalilik kabi sifatlari amalga oshishiga erishishi 
zarur. Bolalarda fikr bildirish uchun so‘zlovchining niyatini aniq aks ettiruvchi leksik vositalarni 
tanlab olish qobiliyatini shakllantirishga alohida e’tibor qaratish lozim. 
Bolalar  bilan  lug’at  ishlarini  tashkil  qilar  ekan,  pedagog  quyidagilarni  hisobga  olishi 
lozim: 
- leksikani tashkil etishning mavzuga asoslangan tamoyili; 
- semantik jihati (bolani so‘z mazmuni bilan tanishtirish); 
- so‘zlarni birlashtirishning assotsiativ metodi. 
Leksika  ishlarining  barcha  turlarini  boshqa  nutqiy  vazifalar  bilan  o‘zaro  bog’liqlikda 
so‘zli o‘yinlar, mashqlar, ijodiy vazifalar shaklida o‘tkazish tavsiya etiladi. 
Leksik mazmundagi o‘yinlar va mashqlar – nutqning mazmun jihatini rivojlantirishning 
zarur  sharti  hisoblanadi.  Ularda  turli  predmetlar  va  ob’ektlarni  taqqoslash,  turli  umumiy 
xususiyatlar  va  funksiyalarni  ajratish  muhim  ahamiyatga  ega.  Bunda  real  ob’ektlar 
(o‘yinchoqlar,  rasmlar,  kiyimlar,  mebel  va  h.k.)  ham,  xayoliy  vaziyatlar  (quvnoq  va  g’amgin 
tulkichanig harakatlari, erta va kech kuz ob-havosi va h.k.) ham taqqoslanishi mumkin. Hikoya 
qilishdan oldingi lug’at mashqlari bolalarning ravon nutqlarining aniq va obrazli so‘zlar hamda 
iboralar bilan boyitilishiga yordam beradi. 
Lug’at ishlarini o‘tkazishda tarbiyachi bolaning umumiy nutq madaniyatiga ta’sir qiladi, 
unga umumiy ravishda qabul qilingan adabiy so‘zlar va ifodalarni ma’lum qiladi, ularni to‘g’ri 
tovush  va  grammatik  shaklda  ifoda  qiladi,  bunda  u  bolalarda  uchraydigan  she’va  leksikasini 
bartaraf  qiladi  (ta’qiqlaydi),  ularni  adabiy  me’yorlar  bilan  almashtiradi.  “Lug’atni  egallash» 
atamasi  –  bu  nafaqat  so‘zni  o‘zlashtirish,  uni  tushunish,  balki  uni  albatta  qo‘llash,  nutqiy 
faoliyatda foydalanish demakdir. Insonning yuqori nutq madaniyati, lug’atining boyligi haqida u 
«eshitilgan»,  insonning  jonli  nutqini  bezab  turgan  taqdirdagina  so‘z  yuritish  mumkin.  Lug’at 
ishidagi asosiy jihat – bu faqat bolalarga yangi so‘zni tanishtirish emas, balki ularni faol nutqqa 
kiritishir.  Bolalar  bog’chasidagi  lug’at  ishi  –  bu  bolalarning  faol  lug’atini  notanish  yoki  ular 
uchun qiyin bo‘lgan so‘zlar bilan reja asosida boyitib borishdan iboratdir.