Nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika

FE'L PREDIKATLAR 

Fe'lning  leksik  ma'nosi  ma'lum  leksik-semantik  tipning  vakili  bo'lib,  u  o'zida 

ma'lum  ot  kategoriyasi  bilan  birlashishga  xoslangan  kategorial  belgini  ham  aks 

ettiradi . Shu bilan birga fe'llar o'z ichida ma'lum ma'no asosida birlashgan mazmuniy 

maydonlarni  ham  hosil  qiladi.  Shunday  qilib,  fe'l  gapning  ham  mazmuniy,  ham 

grammatik  markazini  tashkil  qiladi.  Shuning  uchun  ham  u  faqat  leksik,  morfologik 

jihatdangina  emas,  sintaktik  nuqtai  nazardan  ham  e'tibor  markazida  turadi. 

S.D.Katsnel'sonning  ta'kidlashicha,  ma'no  planida  fe'l  predikatlar  oddiy  leksik 

---

 

26

ma'noga  nisbatan  kengroqdir.  Fe'l  predikatlar  ma'lum  leksik  ma'noni  ifodalash  bilan 

bir  qatorda,  u  o'zida  bo'lajak  gap  maketini  ham  aks  ettiradi.  Fe'l  predikatlar  ma'lum 

"bo'sh  o'rin"larga  ega  bo'lishi  bilan  birga,  o'zi  ham  mazmuniy  jihatdan  ma'lum 

mazmuniy paradigmaga mansub bo'ladi. 

Hozirgi  tilshunoslikda  fe'llarning  hamma  e'tirof  etgan  mazmuniy  tasnifi 

mavjud emas. Turli prinsipga ko'ra turlicha tasnif qilinadi (denotativ, paradigmatik va 

sintagmatik aspektda). 

Paradigmatik  nuqtai  nazardan,  fe'l  invariant  ma'noga  ko'ra  tasnif  qilinadi. 

Bunga  muvsfiq  harakat  (faoliyat),  holat,  xususiyat,  munosabat  fe'llariga  ajratiladi  . 

Fe'l  predikatlarning  bu  semantik  maydonlari  o'z  ichida  yana  mikromaydonlarni 

tashkil  qiladi.  Xususan,  faoliyat  fe'llarini,  o'z  navbatida,  ruhiy  faoliyat,  nutqiy 

faoliyat,  mehnat  faoliyati  va  boshqa  mikromaydonlarga  bo'lish  mumkin.  Ruhiy 

faoliyat  fe'llarnni,  o'z  navbatida,  yanada  kichikroq  mikromaydonlarga  bo'lish 

mumkin:  1)  sezish  (his  qilish)  fe'llari  (sezmoq,  his  qilmoq);  2)  xohish  fe'llari 

(istamoq, xohlamoq); 3) idrok qilish fe'llari: a) umumiy idrok (anglamoq, bilmoq); b) 

ko'rish  idroki  (ko'rmoq,  ko'r  bo'lmoq);  v)  eshitish  idroki  (eshitmoq,  kar  bo'lmoq, 

qulog'i  og'ir  bo'lmoq);  g)  hidlash  fe'llari  (sezmoq,  siypalamoq);  4)  e'tibor  fe'llari 

(e'tibor qilmoq, e'tibor bilan eshitmoq); 

5) emotsional kechinma fe'llari (to'ymoq); 

6) emotsional munosabat fe'llari (sevmoq, hurmat qilmoq, yoqmoq); 

7)  fikrlash  fe'llari  (fikrlamoq,  o'ylamoq,  tasavvur  qilmoq,  taxmin  qilmoq, 

yanglishmoq, xato qilmoq); 

8) sezish fe'llari (bilmoq, o'zlashtirmoq, egallamoq); 

9) xotira fe'llari (eslatmoq, esdan chiqarmoq). 

I.Qo'chqortoyev o'zbek tili nutq fe'llarini quyidagi to'qqiz guruhga tasnif qiladi 

. 

1) demoq fe'li; 

2) gapirish fe'llari (gapirmoq, bayon qilmoq, hikoya qilmoq, lof urmoq); 

3) xabar fe'llari (aytmoq, bildirmoq, ma'lum qilmoq); 

---

 

27

4)  nutqning  talaffuz  xarakteri  (baqirmoq,  bobillamoq,  gangimoq,  bidirlamoq, 

chivirlamok,); 

5)  nutqiy  simmetrik  fe'llar  (chaqchaqlashmoq,  gaplashmoq,  suhbatlashmoq, 

dardlashmoq); 

6)  nutqiy  kontakt  fe'llari  (so'ramoq,  surishtirmoq,  e'tiroz  bildirmoq,  inkor 

qilmoq); 

7) nutqiy baho fe'llari (maqtamoq, yomonlamoq); 

8) nutqiy da'vat fe'llari (undamoq, da'vat etmoq. targ'ib qilmoq); 

9) jim bo'lish fe'llari (indamaslik, sukut qilmoq, tek turmoq). 

Bir  semantik  maydonga  mansub  bo'lgan  predikatlar  o'zaro  valentlik  nuqtai 

nazardan  farq  qilishi  mumkin.  Masalan,  so'ramoq,  surishtirmoq,  e'tiroz  bildirmok 

inkor  qilmoq  fe'llari  valentlik  belgisiga  ko'ra  o'zaro  farqlanadi.  So'ramoq, 

surshitirmoq  fe'llari  ikki  valentlikka  -  sub'ekt  va  ob'ekt  valentliklarga  ega  bo'lib, 

ularning  birinchisini  bosh  va  ikkinchisini  tushum  kelishigida  kelishini  taqozo  etsa: 

so'radi, surishtirdi, e'tiroz bildirmoq, izhor qilmoq fe'llari ham ikki valentli bo'lishiga 

qaramay,  argumentlardan  birini  bosh  va  ikkinchisini  jo'nalish  kelishigida  kelishini 

talab qiladi (Lolaga  e'tiroz bildirdi).