Nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universitetti ergasheva g. S., M. Nataqulova

14-rasm. T adqiqotchilik faoliyatining tuzilm asi.
Tadqiqot obyektiga moddiy dunyoning har qanday materiali 
(o'simliklar, hayvonlar, mikroorganizmlar, odamlar, tuproq, relyev 
shakllari, texnik qurilmalar, inshootlar va hakozolar), jarayonlar 
(tabiiy, 
fizik, 
kimyoviy, 
texnologik, 
energetik, 
agrotexnik, 
elektromagnit to'lqinlarva h.k.lar) kiradi.
Ilmiy tadqiqotni muvaffaqiyatli bajarish uchun mavzuning 
muhimligini, uni anglab olish zaruriyatini idrok etish, vujudga 
keladigan savollarga javob berishga intilishi lozim. Bundan tashqari 
uning umumiy tayyorgarlik darajasi - tadqiqot uslublarini egallash 
darajasi, tadqiqot dasturini ishlab chiqsh mahorati, predmetni aniqlay 
bilish, “masalaga oid adabiyotlar, materilallar” bilan ishlash farazlami 
ilgari surish, maqsadlami qo'yish va amalga oshirish va tadqiqotchilik 
hisobotini rasmiylashtirishgacha bo'lgan barcha ishlami qila olish 
ko'nikma 
va 
malakasini 
egallan, 
shuningdek 
tadqiqotchilik 
kompitentligi shakllangan bo'lishi lozim.
Bu jarayonda talabalar dastlab referat mavzularini tanlash, turli 
darajadagi ilmiy faoliyatlari natijalarini tezis va ilmiy maqola shaklida 
tayyorlash kabi faoliyat bilan shug'ullanadilar. Bunda ular ilmiy 
muammiolar bo'yicha ilmiy izlanishlami, materiallami tahlii qilish va 
umumlashitirishni o'rganadi.
Tezislar. Ideal holatda rejaning har bir bandini tezisga (ta’kid, 
qoidaga) aylantirish mumkin:
132

---

- o'qib chiqilgan (yoki og'zaki bay on qilingan) matnni 
takrorlaydi, lo'nda ifodalaydi va xulosalaydi;
- har doim dalillarga ega bo'ladi;
- mazmun mohiyatini aniqlaydi;
- materialni umumlashtirishga imkon beradi;
- maqola, m a’ruza, dissertastiya va shu kabilarni tanqidiy tahlil 
etish uchun qimmatlidir.
Tezislar oddiy (ko'pincha ko'chirmalardan iborat bo'ladi), 
asosiy (odatda mustaqil ifodalanadi), murakkab (o'zida ikki xil 
ko'chirm a va ozining mustaqil fikrlari, ishlanmalari ifodalangan 
bo'ladi) shakllarda tayyorlanadi. Tesizning umumiy mazmunida 
asosiy ta’kid (m o'ljalga olingan muammo), qoida bo'yicha omillar, 
dalillar, isbotlar keltiriladi va umumiy xulosa qayd etiladi. Shunga 
muvofiq holda tezisning tarkibiy tuzilmasi - kirish, asosiy qism va 
xulosadan iborat bo'ladi. Tadqiqotchilar, talabalar, o'quvchilar o'zlari 
olib borayotgan ilmiy tadqiqot ishlari natijalari yuzasidan tezislar 
tayyorlab, turli ilmiy to'plam lar, ilmiy konferensiyalarda chop ettirish 
mumkin. Tesizlarni takomillashtirib, ilmiy maqolalar tayyorlanadi.
Mavzuning belgilanishi, uning tahlili, tezislaming tuzilishi. 
Reja/tezislar asosida maqolaning birinchi varianti ustida ishlash 
Ishning yakunlanishi, matn tahlili, takomillashtirish, tuzatish.
Talabalarning ilmiy tadqiqotchilik faoliyatida tadqiqot ishi 
doirasidagi ma'lumotlarni taxlil qilib, ishning xususiyati va ahamiyati 
haqida ilmiy maqolalar tayyorlashning samaradorligi yuqori, maqolani 
yozishdan oldin mavjud materialdan xulosa chiqarib, ishning 
mazmunini 
belgilash 
maqolaning 
nima 
maqsadda 
(yig'ilgan 
m a'lumotlar taxlili, biror bir mavzuni yoritib xalq ommasiga etkazish 
va boshqalar) yozilishini aniqlab olish kerak bo'ladi. Har qanday 
maqolani yozish quyidagicha boradi:
1. Maqola uchun mavzu tanlanadi, maqola janri tanlanadi (ilmiy, 
ma’rifiy);
2. Maqolaga sarlavha tanlanadi;
3. Maqola rejasini tuzish.
4. Kirish;
5. Asosiy qismida nimalar yozadi;
6. Mulohaza qilish, yakun yasash.
7. Maqolani qayta o'qish;
8. Matnning noyoblik darajasini tekshirish;
133

---

9. Matnni formatlash, dizaynni yaxshilash;
10. Matnni saqlab qo'yish.
Agar ilmiy jum alda maqolani qanday yozish haqida gapiradigan 
bo’lsak, unda uning strukturasiga bo’lgan talablar umumiy qabul 
qilingan va yuqorida bayon qilinganidan farq qilmaydi, ammo har bir 
narsani batafsilroq ko’rib chiqamiz. Maqola sarlavhasi yoki sarlavha 
butun tananing matnining tarkibiy qismidir. Bu yorqin va esda qolarli 
bo’lishi kerak. Sarlavha uzunligi 9-12 so’zdan oshmasligi kerak. 
Maqola sarlavhasi mazmunli va mazmunli bo'lishi kerak.
Xulosa ilmiy maqolaning qisqacha ta'rifi bo'lib, odatda, barcha 
maqola tugaganida asosiy matnning yuqorisida yozilgan. T'avsiya 
etilgan tezislar rus va ingliz tillarida 250 dan ortiq so'zni tashkil qiladi.
Kalit so'zlar o'qiydiganlar uchun qo'llanma bo'lib xizmat qiladi va 
Intemetdan maqola topish uchun ham ishlatiladi. Ular maqolaning 
mavzusi va maqsadini aks ettirishi kerak.