Nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universitetti ergasheva g. S., M. Nataqulova

6. X orijiy davlatlarda talabalar ilmiy tadqiqot faoliyatini
tashkil etish. 
T alaba-yoshlam ing ilmiy tadqiqot faoliyatlarini y o 'lg a 
qo'yish h ar bir davlat jam iyatining tuzum idan, unga mos ravishda 
tarkib topgan ta ’lim tizim i xarakteridan kelib chiqadi. AQSh oliy 
ta'lim tizim i kollej yoki universitetda 2-4 yillik tahsil asosida am alga 
oshiriladi. Birinchi bosqich - kollejda o’qitish asosan um um iy 
tayyorgarlikdan iborat bo'lib, ilm iy-tadqiqot ishlari, odatda, alohida 
faoliyat shakli sifatida ajralib turm aydi. Shu bilan birga, dastlabki 
bosqichda ITF (ilmiy tadqiqot faoliyati)ni am alga oshirish uchun zarur 
bo'lgan m ustaqil ish ko'nikm alarini shakllantirishga alohida e'tibor 
qaratiladi.
23

---

Ikkinchi bosqich - universitetda o'qitishning bu bosqichi ITF 
talabalar 
tom onidan 
am alga 
oshirilishi 
zarur 
bo'lg an
o'quv 
jarayonining m ajburiy qism idir. U shbu bosqichda talabalarga tadqiqot, 
tahlii, sintez usullari o'rgatiladi. O 'qitish asosan individual rejalarga 
muvofiq olib boriladi. Ikkita aniq yo'nalish:
1) Ishlab chiqarish faoliyati;
2) Ilm iy-tadqiqot ishlari mavjud.
Ikkinchi holda, keng nazariy tayyorgarlik am aliy sohalar va ishlab 
chiqarish am aliyotisiz olib boriladi, m a'ruzalar faqat fundamental 
sohalar bo’yicha o ’qiladi. Q olgan vaqt talabalar ilm iy-tadqiqotchilik 
guruhlarida o ’quv ishlari bilan shug'ullanadi. Ikkinchi bosqich kichik 
ilmiy tadqiqot natijasi bo'yicha dissertatsiya yozish bilan yakunlanadi.
AQShda talabalarni ITFga jalb qilishning o'ziga xos maxsus 
shakli sifatida - M illiy ilmiy jam iyat dasturlari bo'yicha loyihalarni 
amalga oshirish ishtirok etish keng tarqalgan. Bir guruh talabalar 
tom onidan taqdim etilgan loyiha m a’qullanganda, ular zarur jihozlar 
bilan ta'minlanadi, loyiha ustida ishlash uchun sharoit yaratiladi va 
uning a'zolariga stipendiya tayinlanadi. A m aliyot shuni ko'rsatadiki, 
bunday guruhlar berilgan vazifalam i m uvaffaqiyatli hal qiladi va 
ba'zan eng maqbul (original) yechim larni topadi.
AQShda talabalar ITF tashkil etishning ikkinchi o'ziga xos 
xususiyati ilmiy tadqiqotlam i m oliyalashtirishda xususiy firm alam ing 
faol ishtiroki, O TM lam ing ishlab chiqarish korxonalari bilan 
hamkorligi, o'qituvchilar, talabalar va aspirantlar ishlaydigan ilmiy- 
tadqiqot tashkilotlari, universitet m a'm uriyatiga qaram bo'lm agan 
loyihalashtirish institutlari sonining ko'pligi hisoblanadi.
Fransiyada talabalam ing ilmiy tadqiqot faoliyati o 'z ig a xos 
ravishda tashkil etiladi. 
Shuningdek, 
fundamental 
va amaliy 
tadqiqotlarda universitetlam ing ustuvor ahamiyatini tan oladi. Uch 
bosqichli "litsenziya - m agistratura - doktorantura" tuzilm asini 
yaratgan 
Fransiya 
universitetlari 
talabalam ing 
ilm iy-tadqiqot 
faoliyatiga amaliy tayyorgarligini rivojlantirishga alohida e ’tibor 
qaratadi.
2002 yildan boshlab Fransiyada oliy ta'lim ikki teng yo'nalishda:
1) Tadqiqot yo'nalishi;
2) Kasbiy yo'nalishi amalga oshirilmoqda.
Oliy ta'lim ning birinchi bosqichida olib borilgan tadqiqotchilik 
foaliyati asosan o ’quv, ammo ikkinchi o'quv yiliga o'tish uchun
24

---

tayanch hisoblanadi. Ikkinchi kursdan boshlab m agistraturaning 
tadqiqot yo'nalishi bo'yicha fransuz m agistrantlari m a'lum bir 
doktorlik m aktabiga qo'shilishadi. U lam ing vazifalariga fanlararo 
sem inarlarda qatnashish va doktoranturaning barcha o'quv tadbirlarida 
ishtirok etish kiradi. Tadqiqotchilik m aktablarining quyidagi ish 
shakllari ajratib ko'rsatiladi:
A) Boshqa universitetlam ing m agistrantlari bilan birgalikda 
o'tkaziladigan sem inarlar; B) R ahbarlar bilan sem inarlar; C) M agistr- 
tadqiqotchilar kunlari; 
D) A ralash guruhlarda ilmiy rahbarlar va 
doktorantlar bilan ishlash.
Ayrim o'quv tadqiqotlarini 
am alga oshirish uchun, ilmiy 
tadqiqotning barcha standartlariga m uvofiq (bir necha kishilardan 
iborat guruh tom onidan am alga oshirilganda) talabalam ing ishini 
maxsus (jam oaviy) tashkil etish xarakterlidir (dolzarblik, m avzu, 
faraz, tadqiqot maqsadi va boshqalar). Bunday holda, o'rganish 
natijalari 
m aqolada, 
ba'zi hollarda - ham m ualiflikdagi o'quv 
monografiyasida ushbu turdagi asarlam i loyihalash uchun barcha 
talablarga m uvofiq tuziladi [
1
].
E.I. Brajnik va L.I.Lebedev o'z m aqolalarida ta'kidlaganidek, 
Amiens, Nantes, Kann va Parijdagi universitetlarda m agistrantlarni 
tayyorlashning ushbu am aliyoti m avjud. M agistratura tashkil etish 
tarkibiga to'rt modul kiradi:
A) Tadqiqot m etodologiyasida nazariy bilim lar moduli;
B) M axsus fanlar m oduli;
C) Talabalam i tanlash uchun kurslar moduli;
D) M agistrlik dissertatsiyasini tayyorlash uchun m odul [1].
Buyuk Britaniya O T M larida talabalam i ilmiy ishlarga jalb qilish
birinchi yilda boshlanadi, am m o asosiy ITF universitetning ikkinchi 
bosqichida talabalar tadqiqot guruhlarida am alga oshiriladi. M asalan, 
M anchester U niversitetida uning odatiy tarkibi 
8 - 1 0
talaba, 
3 - 4
aspirant va rahbar universitet o'qituvchisidir. H ar bir kafedra 
tadqiqotchilam ing qiziqishlari va m avjud jihozlam ing im koniyatlariga 
mos keladigan ilmiy m avzular ro'yxatini e'lon qiladi. Kembrij 
universitetida talabalar barcha tadqiqot va tajriba ishlarining 30-70 
foizini bajaradilar [
2
].
G erm aniya 
O TM larining 
ilm iy-tadqiqot 
faoliyati 
V .G um bol’dtning oliy ta'lim kontseptsiyasiga asoslangan bo'lib, u 
o'quv jarayonida o ’quv va ilmiy ishlam ing uyg'unligini ta'kidlaydi.
25

---

Bunday universitetda o'qitishning asosiy g'oyalaridan biri talabalam i 
fikrlashga o’rgatish va ulam i ilmiy tadqiqotning asosiy printsiplari 
bilan tanishtirishdir. U niversitet kursi ikki bosqichga bo'lingan: 
tayanch (3-4 semestr), natijalariga ko'ra litsenziya darajasi beriladi va 
asosiy (asosiy) diplom, akadem ik bakalavr darajasi, m agistratura yoki 
davlat im tihonini topshirish bilan tugaydigan 4-6 semestr. Talabaning 
asosiy ilm iy-tadqiqot ishlari m agistraturada o'qish doirasida olib 
boriladi. M agistrantlar uchun ITFni tashkil etishning quyidagi 
shakllari keltirilgan:
A) Fanlararo nazariy sem inarlar; B) Doktorlik kollokvium larida 
qatnashish; C) Amaliy seminarlar.
Sanab o'tilgan ilmiy tadbirlarda ishtirok etish talaba uchun 
m ajburiydir va Evropa K reditlam i O 'tkazish Tizim i (ECTS - European 
Credits Transfer System) bo'yicha kreditlar bilan rag'batlantiriladi.
Shuni ta'kidlash kerakki, nem is ilmiy tashkilotlari yaqindan 
ishlaydi, universitet va nooziq-sanoat, shu jum ladan sanoat, fan 
o'rtasida tafovut yo'q. Talabalar, o'qituvchilar va yosh olim lar 
korxonalarda doimiy ravishda ilm iy-tadqiqot am aliyotlarini o'taydilar, 
universitetlarda maslahat va m uvofiqlashtirish m arkazlari tashkil 
etilmoqda. Germ aniyadagi ilmiy tadbirlar tizim ining o'ziga xos 
xususiyati ilm iy-tadqiqot ishlarini qo'llab-quvvatlaydigan turli xil 
jam oat va xususiy jam g'arm alar, m asalan, A leksandr von X um boldt 
jam g'arm asi, V olkswagen fondi, 
M aks Plank jam g'arm asi va 
Germ aniya tadqiqot jam iyati. Shunday qilib, xorijiy universitetlardagi 
talabalarning ilm iy-tadqiqot faoliyati o'quv jarayoniga qo'shilib, 
fanlararo xususiyatga ega, yuqori darajadagi ilmiy tadqiqotlar ulushi 
ortadi; Shu bilan birga, xorijiy universitetlarda ilmiy ishlar m uayyan 
tashkilotlam ing 
buyurtm asi 
bo'yicha 
bajariladigan 
am aliyot 
ehtiyojlariga ko'proq e'tibor qaratiladi. Hozirgi vaqtda xorijiy m aktab 
am aliyotida 
talabalarning 
ilmiy 
faoliyatini 
tashkil 
etishning 
o'zgaruvchan shakllaridan foydalanish tendensiyasi rivojlandi va o'zini 
namoyon qilmoqda:
• 
K irish-propedevtik kurslar va pro-sem inarlar (Germ aniya);
• 
Ilmiy loyihalar ustida ishlash (AQSh, Germaniya);
• M uam m olarga yo'naltirilgan kurslarda o'qish (Germ aniya, 
Frantsiya, Angliya);
26

---

• 
Loyihaviy trening doirasida kichik ilmiy guruhlarda ishlash 
(AQSh).