Nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universitetti ergasheva g. S., M. Nataqulova

faoliyati 
natijasida am alga oshadi. 
Faoliyat 
deganda kishilik 
jam iyati m avjudligining zaruriy sharti bo'lib, dunyoni o'zining 
maqsadiga ko‘ra o'zgartirishga qaratilgan inson xatti-harakatini 
tushunish lozim.
Ilm iy-tadqiqot faoliyati 
deganda esa, subyektning obyektga 
faol, izchil ta ’siri tushuniladi. Bu ta ’sir jarayonida inson o'zini qurshab 
turgan muhitni 
o'zgartiradi, yo shu paytgacha hech qachon 
ko'rilmagan, anglanilm agan, o ‘rganilm agan, g ’aroyib va jozibali 
yangilikni yaratadi yoki k ash f etadi.
Ilm iy-ijodiy faoliyat - bu insonning o ‘zi va atrofidagi 
o'zgarishlam i anglab yetishga doim iy ravishda tayyor turish, yangicha 
tafakkur qilish asosida o 'z qobig'idan chiqa olishidir. Yangi narsalami 
ixtiro etishga bo'lgan intilish olim ning nazariy huzur-halovatini 
nam oyon 
etadi. 
Bu 
haqida 
N .A .Sherm uham edova 
«...fandagi 
uzluklilik ijodiy jarayon va oldingidan mutlaqo farq qiluvchi yangi 
bilimning paydo bo 'lish id a nam oyon bo'ladi», deb yozadi. Insonning 
erkinlikka, 
adolatga, 
m ehr-m uhabbatga, 
go'zallikka, 
kam olotga 
intilishi, qobiliyatlarini nam oyon etishga, asosan ijod etishga urinishi - 
uning m a’naviy ehtiyojidir
Ijod - bu dunyoga prinsipial yangilik kiritish demakdir. Ijod - bu 
konstruktiv yaratuvchanlikdir. K o 'p hollarda «Ijod - bu kashfiyot va 
ixtiro qilish jarayoni bilan b o g 'liq m urakkab jarayondir», deb e ’tiro f 
etiladi. Bunda ijodning faqat ilmiy faoliyat natijasi ekanligi qayd 
qilingan. Fikrimizcha, ijod bu faqat ilmiy faoliyat m ahsuli emas. 
Balki, g'ayritabiiy aham iyat kasb etgan fikr-mulohaza va faoliyat 
natijasidir.
«Ijod, - deb yozadi Z.Davronov, - bu - izlanuvchining m a’lum 
yangilik yaratish uchun obyektga qaratilgan shaxsiy qobiliyatidan
14

---

kelib chiquvchi hissiy bilim va tuy g 'u lam i am alga oshiruvchi 
jarayondir». Bu fikrda ham m a’lum bir haqiqat unsurlari mavjud. 
Chunki ijod faqatgina qobiliyatga tayanuvchi shaxsiy faoliyat mahsuli 
bo‘lib qolm asdan, balki o ‘zining obyektiv taraqqiyot m anbalariga ega 
bo'lgan m urakkab va serqirra hodisadir. Bunday m urakkablik, 
ayniqsa, ijodiy faoliyatga xos yaratuvchanlikda yorqin nam oyon 
bo'ladi. Shuning uchun ham ijodiy faoliyat mahsuli sam arasi, y a ’ni 
insonning badiiy, ilmiy, texnik tafakkuri mahsuli bo'lgan asarlari, 
ilmiy ratsionalizatorlik ishlari m ajmui ham ijod m ahsuli deyiladi. 
A.Azizqulov «Ijod insonni yangi moddiy va m a’naviy qadriyatlam i 
yaratishga qaratilgan murakkab ruhiy-m a’naviy faoliyatdir. Inson 
tom onidan tabiiy borliqni o'zlashtirish va o'zgartirish faoliyati faqat 
ijodiy yondashuv natijasida sodir bo'ladi. A ynan. ijodkorlik faoliyati 
orqali inson tabiatdan ajralib chiqdi va uni o ‘ziga bo'ysundirdi», deb 
yozadi. M azkur fikrda ijodning um um falsafiy m azm un-m ohiyati 
ochib berilgan b o ‘lsa-da, uning aniq ilmiy asosi e ’tibordan chetda 
qolganligini kuzatam iz.
Ilm iy-tadqiqot faoliyatining am al qilish xususiyatlari quyidagi 
hollarda nam oyon bo'ladi:
• 
A ksiologik xususiyati - Ilm iy tadqiqot faoliyatida m oddiy 
va m a’naviy qadriyatlam i yaratish sifatida nam oyon bo'ladi;
• 
Evristik xususiyatli - ijodiy faoliyatning yangi, ilgari 
m avjud bo ‘lm agan bilim lam i ochish jarayonida nam oyon bo'ladi;
• 
G um anistik 
xususiyati 
-
ilmiy 
tadqiqot 
faoliyatda 
insonning o ‘z-o ‘zini namoyon qilishi va o ‘z-o ‘zini rivojlantirishi 
sifatida nam oyon bo'lishi gum anistik jih atla r ham muhim ahamiyat 
kasb etadi.
Shuningdek, ijodning asosiy om ili erkin faoliyatda nam oyon 
bo ‘ladi. Ijod bu-dunyoga prinsipial yangilik kiritish va yaratuvchanlik 
demakdir. Ilmiy tadqiqot va ijodiy faoliyat uyg'unligidan yangilik 
yaratiladi. innovatsion faoliyat yuzaga keladi. Ijod - bu ongning oliy 
darajasi, faoliyatning yuqori va ancha m urakkab shakli bo ‘lib, 
m avjudotlar ichida faqat insonga xos b o ‘lgan fenom endir. Ilmiy ijod 
insonning barcha aqliy va ruhiy faoliyatini, barcha bilim , m alaka, 
barcha hayotiy tajriba, axloqiy, jism oniy kuchining m obilizatsiyasi 
natijasida original va tarixiy-ijtim oiy, betakror yangiliklar shaklida 
nam oyon bo'luvchi mo“jizadir. Ilmiy ijod va ilm iy-ijodiy faoliyat
15

---

murakkab va um um iy obyektiv qonuniyatlarga ega. Shu bois ijodiy 
ish usuli va yo'llarini um um lashtirish va tavsiflashtirish mumkin. 
Falsafiy 
adabiyotlarda 
ilm iy-ijodiy 
faoliyatning 
am al 
qilish 
xususiyatlarini ochib berilgan, xususan, ijod faoliyatning stm kturaviy 
omillarga b o iin ish i m asalasida qiziqarli g ‘oyalar ilgari surilgan. 
Shuningdek, 
ba’zi 
faylasuflar 
«ijodning 
kuchi», 
«ijodning 
komponentlari» va boshqalar haqida batafsil fikr yuritib, bu m asalalar 
doirasida yangidan yangi g'oyalam i ishlab chiqqanlar.
Ilmiy-tadqiqot faoliyatida xotira xuddi hissiyot kabi ilm iy-ijodiy 
faoliyatning reproduktiv kuchi hisoblanadi. U o ‘zida aqliy va ruhiy 
nazariy va em pirik bilim larini saqlaydi. Zero, xotirada, yodda 
saqlashsiz obyektiv voqelikni idrok etib bo'lm aydi. Darhaqiqat, xotira 
obyektiv voqelikni to ‘g ‘ri aks ettirishga xizm at qiladi. X otira asosida 
olim o ‘tgan voqelikni ko'rganlarini, anglaganlarini va ta'assurot 
materiallarini tizim lashtirish im koniyatiga ega bo'ladi. Insonga 
yoddan chiqarish xosdir. Chunki uning xotira m exanizm lariga 
voqealar. dalillami bir um r yodda saqlash, b a’zilarini um um an 
y o ‘qolish, b a’zilarining qism an yo'qolishi xos.
N .Jo'rayevning fikricha, «X otiraning m a’naviy qudrati, insonni 
yaxshilikka d a’vat etuvchi 
va ezgulikka chorlovchi 
m o‘jizasi 
shundaki, u tafakkur, aql-idrok va tushunchalar orqali o'tm ishni 
anglashga, o ‘rganishga va undan ijobiy xulosalar chiqarishga, o ‘z 
taqdirini, kelajagini ana shu xulosalar asosida y o 'lg a q o ‘yishga imkon 
beradi»
Ilmiy tadqiqot faoliyatida «yaratish», «kashfiyot» va «ixtiro» 
kabilar muhim m etodologik aham iyat kasb etadi. Bunda yaratish 
ijodiy subyekt tom onidan ijod natijasini vujudga keltirishni anglatadi. 
Ixtiro - subyekt tom onidan narsa, hodisa, jarayonlam ing obyektiv 
holatiga o ‘ziga xos tarzda sezilarli o ‘zgartirishlar kiritishdir. N azariya 
yaratish uchun tajriba asosida q o 'lg a kiritilgan dalillam i shunchaki 
jam lashning o ‘zi kam lik qiladi. Buning uchun har doim m uam m oning 
m ohiyatiga qaratilgan ixtirochilik layoqati zarur bo'ladi. A ksariyat 
ixtirolar sanoat ishlab chiqarishi yoki kundalik maishiy turm ush 
talablaridan kelib chiqqan holda yaratiladi. Ayni shu m a’noda odam lar 
ehtiyojini qanoatlantirishning im kon qadar tejam kor yo'llarini topgan 
insonni