Nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti

Islom  mintaqa  madaniyati  – 
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

 
50
Agar  tarixiy  voqelikni  to’g’ri  idrok  etadigan 
bo’lsak,  bu  davrga  kelib  qadim  Turon  o’lkasida 
muayyan  siyosiy    parokandalik  holati  hukm  surar, 
turli  kichik  hukmdorlar  bir-biri  bilan  olishib  yotar, 
Buyuk  Turk  xoqonligi  tanazzulga  yuz  tutib,  turkiy 
va  eroniy  qavmlardan  biri  arablarga  keskin 
qarshilik  ko’rsatsa,  ikkinchisi  murosasozlik  yo’lini 
tutardi. Baribir bosqinchilikka qarshi milliy-ozodlik 
kurashi  to’xtamadi,  Islom  dini  ham  dastavval 
mahalliy  xalq  ongiga  juda  qiyinchilik  bilan  singib 
bordi.  Ammo  ilg’or  tavhid  e’tiqodi  eski  xurofiy  aqidalar  ustidan  asta-sekin  g’olib 
kelishi tabiiy edi. Bir qator turkiy  va eroniy qavmlar arablar bilan  yagona e’tiqod 
asosida  ittifoqlashuv  yo’lini  tutishga  moyil  bo’lib  borardilar.  Faqat  ummaviy 
xalifalardan  aksariyati  mahalliy  Ajam  xalqlarini  arablar  bilan  teng  ko’rmaslik 
siyosatini  tutar  va  bu  bilan  xalqlarning  ixtiyoriy  ravishda  imon  keltirishlariga 
ma’naviy  jihatdan  to’sqinlik  qilardi.  Bu  orada  Rasulullohning  qarindosh  va 
avlodlari, birinchi navbatda, kuyovlari 
hazrati  Ali  (raziyallohu  anhu)  va  amakilari  hazrati  Abbos  (raziallohu  anhu) 
avlodlari  nomidan  xalifalik  taxtiga  da’vogarlik  boshlandi.  Abbosiylar  o’z 
maqsadlariga  erishish  uchun  Xuroson  va  Movarounnahrdan  yordam  istadilar. 
Abbosiy  imom  Ibrohim  asli  ajamlik  bo’lgan  Abu  Muslimni  qullikdan  ozod  qilib, 
Xurosonga Abbosiylar foydasiga targ’ibot olib borishga jo’natdi. Abu Muslim juda 
tez vaqt ichida ajam xalqlaridan katta qo’shin to’plab, Ummaviylarga qarshi kurash 
boshladi  va  750  yilda  Ummaviylar  sulolasi  yo’q  qilinib,  Abbosiylar  xalifalik 
taxtiga o’tirdilar. Abu Muslim qo’zg’oloni g’alabasi 
mintaqa  tarixida  hal  qiluvchi  o’zgarishlarga  olib 
keldi.  Abbosiylar  ajam  xalqlari  bilan  hamkorlikda 
g’alabaga  erishdilar.  G’olib  qo’shin  tarkibida 
arablardan  ko’ra  ajamliklar,  ya’ni  fors  va  turklar 
ko’proq edi. Xorun ar-Rashid zamonidan xalifaning 
shaxsiy qo’riqchilari  turkiy  xalq  vakillaridan, saroy 
kotiblari 
va 
vazirlar 
ko’proq 
eroniy 
xalq 
namoyandalaridan tayinlanadigan bo’ldi. 
  
Shunday  qilib,  VIII  asr  ikkinchi  yarmi  -  IX 
asr boshlaridan mintaqaning uch buyuk xalqi - arab, 
fors va turkiy elatlar aro siyosiy qudratda o’ziga xos 
muvozanat  holati  vujudga  keldi.  Islomning  asl 
g’oyasi  -  musulmon  ummatining  tengligi  amalda 
joriy  bo’lishiga  voqe’  imkon  tug’ildi.  Shu  davrdan 
boshlab  mintaqa  xalqlari  orasida  islom  dinining 
nufuzi 
tez 
osha 
boshladi. 
Islom 
mintaqa 
madaniyatining 
shakllanish 
jarayonini 
shu 
sabablarga  ko’ra  VIII  asr  o’rtalari  -  Abu  Muslimning  Ummaviylar  ustidan 
g’alabasi  va  Abbosiylar  xalifaligi  o’rnatilishidan  boshlash  maqbul  ko’rinadi. 
Ushbu  mintaqa  madaniyati  XIII  asr  boshlarigacha  shiddat  bilan  yuksaldi, 
asosan  VIII  –  IX  asrlarda 
shakllanib, Ispaniya va Shimoliy 
Afrikadan 
Volga-bo’yi 
va 
Sharqiy 
Turkiston-gacha 
cho’zilgan  hududdagi  musul-
monlar  jamoasi  uchun  umumiy 
bo’lgan  va  deyarli  XVI  asr 
boshlarigacha  nisbatan  yaxlit-
ligini  saqlab  kelgan  madaniy-
ma’naviy an’analar tizimi.