Nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti

2-fasl. Turkiy toshbitiklarda milliy g’oyaning ifodalanishi. 
 
«O’g’uznoma»,  «Kultegin  bitiklari»,  «To’nyuquq  bitigi»,  «Bilka  qog’on 
bitigi»  singari  yirik  tarixiy-badiiy  asarlar  o’sha  davr  ajdodlarimiz  tafakkur  tarzi, 
orzu-armonlari,  ma’naviy  kamolot  darajasini  aks  ettiradi.  Bizning  nazarimizda, 
ushbu  tosh  bitiklardagi  eng  muhim  mavzu  Vatan  va  millat,  mustaqil  davlatchilik 
g’oyalaridir.  Ular  bitik  mualliflari  Yo’llig’  tigin,  To’nyuquq  va  boshqalar  qalbida 
yuksak  ehtiroslarni  tug’dirgan  va  bu  tug’yon  ularni  o’qigan  bugungi  kitobxon 
diliga ham bundan 12 asr burun qanday bo’lsa, xuddi shunday ta’sir ko’rsata oladi. 
Budunning (ya’ni, o’sha davr tilida - xalqning) butunligi, yurtboshining oqilligi va 
tadbirkorligi,  bahodirlar  shiddati  va  shijoati  bugungi  kunimiz  uchun  ham  ibrat  va 
namuna bo’lgulikdir. 
Ushbu  bitiklar  mazmunidan  turkiy  elat  islomdan  oldinoq  yaxlit  bir  xalq 
sifatida  o’zligini  tanib  olganini  oydin  his  qilamiz  va  islom  davridagi  turkiy 
sulolalar  yuksalishining  ma’naviy  omillar  va  asoslarga  ega  ekanligi  ayon  bo’ladi. 
Bu paytda turkiy xalqlar yagona Tangriga e’tiqod qilishgan. 716-720 yillar orasida 
yozilgan «Kichik Kultegin bitigi» shunday shiddat bilan boshlanadi: 
 
Tangri toq. Tangri inoyati bilan 
Turk Bilka qog’on bu erga o’lturdim. 
So’zimni tugal eshitgil. 
 
Og’a-inilarim, o’g’lonim, 
Birlashgan ulusim, budunim, 
O’ngdagi hokim, katta beglar, 
So’ldagi buyruq tarqatuvchi beglar, 
O’tuz 
To’quz o’g’uz beklari, buduni 
Bu so’zimni yaxshilab eshit, 
Qattiqla tingla.
20
 
 
Bu  satrlarni  716  yilda  taxtga  o’tirgan  Bilka  qog’on  nomidan  uning  jiyani, 
buyuk  sarkarda  Kulteginning  nabirasi  ulug’  shoir  Yo’llug’  tigin  (tigin  –  turkiyda 
«shahzoda»  ma’nosini  bildiradi)  yozmoqda.  Bu  Vatan  va  millat  fidoyisi  o’z 
ajdodlari,  bobosi  va  amakisining  shonli  kurashlariga  bag’ishlab  yozgan  yirik 
marsiya-dostonlarida millat va xalq boshini qovushtirish uchun o’z hayotini tikkan 
bahodir  va  tadbirkor  yurt  ulug’larini  madh  etdi,  ulusning  bosh  manfaati,  milliy 
davlatning etakchi g’oyasi nima ekanligini yorqin satrlarda ifodalab berdi:  
                                         
20  A.Qayumov.  Qadimiyat  obidalari.  T.  1972,  s.  134  (Matn  tarjimasi  ba’zi  o’zgarishlar  bilan 
berilmoqda). 
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

 
44
 
 
Turk budunini biriktirib, 
El tutunmog’ingizni bunda bitdim. 
Yanglishib parchalanishingizni, 
Yana bunda bitdim. 
Ne-ne so’zim esa, 
Mangu toshga bitdim. 
Uni ko’ra biling, 
Endigi turk buduni, beklar.
21
 
 
Iste’dodli  sarkarda  Kultegin  turli  turkiy  qabilalarni  yagona  xalq  sifatida 
birlashtirish  uchun  butun  umrini  fido  qildi,  Turk  xoqonligining  oxirgi 
hukmdorlaridan  bo’lmish  akasi  Bilka  qog’on  saltanatini  bobolari  boshqargan 
dovrug’li  yurt  hududlarida  saqlab  qolish  uchun  tinmay  turli  buzg’unchilik 
tamoyillariga  qarshi  ayovsiz  janglar  olib  bordi.  Yo’llug’  tigin  buyuk  bobolari 
timsolida  elni  vatanga  muhabbat,  millatparvarlik  ruhida  tarbiya  qilishga  intiladi, 
yurt  tinch,  xalq  hayoti  farovon  bo’lishi  uchun  davlatni  boshqaruvchilardan, 
beklardan  va  oddiy  aholidan  qanday  ma’naviy  fazilatlar  talab  etilishini  ulug’ 
xoqonlar davridan namuna keltirib ko’rsatib beradi:  
 
Bilka qog’on ermish, 
Alp qog’on ermish, 
Buyruqchilari ham bilka(bo’lg’on bo’lsa) ermish, 
Alp bo’lgan bo’lsa ermish. 
Beklari yana, buduni yana to’g’ri ermish, 
Shuning uchun ancha qo’l tutgan bo’lsa ermish.
22
 
 
Demak,  hukmdorning  asosiy  fazilati  bilimli,  farosatli,  shu  bilan  bir  paytda 
shijoatli  va  mard  bo’lsa,  lashkarboshilar,  amaldorlar  ham  shunday  bo’lsa,  beklar, 
oddiy  fuqarolar  millat  va  Vatanga  sodiq,  to’g’riso’z,  gapi  bilan  amali  bir  joydan 
chiqadigan bo’lsa mamlakat yuksalar, el farog’atda yashar ekan. Agar hukmdorlar 
elni  o’ylamasa,  xalq  to’g’ri  yo’ldan  toysa,  yurt  xarob  bo’lib,  millat  o’zgalar 
asoratiga  giriftor  bo’lar  ekan.  Bu  azaliy  va  abadiy  ma’naviy  qadriyatlar  bugungi 
kunimizda  ham  o’z  dolzarbligini  saqlab  kelayotgani  O’zbekiston  Prezidentining 
qator asarlari va boblarida o’z aks-sadosini topib kelmoqda. Bundan 1300 yil ilgari 
Yo’llig’  tigin,  To’nyuquq  kabi  millat  uchun  qayg’urgan  shoirlari  bo’lgan  el 
o’zligini  hech  qachon  yo’qotmaydi,  dahrning  ming  bir  balolaridan  omon  chiqib 
yana yuksalaveradi. 
Xullas,  asotir  tafakkur  bosqichida  urug’  jamoasi  bo’ladi,  qabilalar  bo’ladi, 
qabilalar  ittifoqi shakllana boshlaydi. Ammo  millat tushunchasi bu davrdan ancha 
keyin, milliy davlat shakllanishi bilan bir paytda yuzaga keladi. Masalan, «Avesto» 
                                         
21 O’sha kitov, s.137 
22 O’sha kitov, s.139-140