Nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti

2-fasl. «Badoyi’ ul-bidoya»da tavhid g’oyasi. 
 
 Alisher  Navoiy  mintaqa  adabiyotiga  shunday  bir  muhitda  kirib  keldi. 
Navoiy  badiiy  olami  benihoya  keng  va  rang-barang.  Uning  Borliqni  idrok  etishi 
ijodining  turli  davrlarida  va  turli  yo’nalishlarida  o’ziga  xos  aksini  topgan.  Biz  bir 
necha  namuna  keltirish  bilan  cheklanamiz.  Avvalo,  shuni  aytib  o’tish  joizki, 
Navoiy ijodi shu paytgacha ko’proq tarkibiy jihatdan o’rganib kelindi, uni tadrijiy 
jihatdan  o’rganishga  asosan  Izzat  Sulton  («Navoiyning  qalb  daftari»)  va 
H.Sulaymonov  («Xazoyin  ul-maoniy»  tanqidiy  matni)  ishlarida  harakat  qilindi. 
Ushbu  ishlarga  tayanib  xulosa  qilganda,  shoir 
badiiy  kamolotining  birinchi  bosqichi  1469  yil 
Sulton  Husayn  Hirot  taxtini  egallagandan  keyingi 
bir  necha  yil  orasida  shoir  o’z  qo’li  bilan  tartib 
bergan  birinchi  devoni  «Badoyi’  ul-bidoya»da  o’z 
aksini topgan, deyish  mumkin.  Biz shu  majmuadan 
ikki asarni olib qiyosiy tahlil qilib ko’ramiz. Bularning birinchisi  devonni boshlab 
beruvchi  «Ashraqat»  g’azali,  ikkinchisi  ushbu  devon  tarkibidagi  «Ketur  soqiy,  ul 
mayki, subhi alast...» deb boshlanuvchi tarji’banddir. Biz bu ikki asar mazmuniga 
diqqat  qaratmoqchi  bo’lganimiz  sababi  ulardagi  bosh  timsollar  bilan  bog’liq.  Bu 
timsollar  «may»,  «jom»  va  «sing’on  safol»  majozlari  bo’lib,  ular  bu  ikki  she’r 
mazmunini bir-biriga bog’lab turadi. 
Biz doimo Navoiyning bosh qahramoni -  Inson deymiz. Menimcha, shunga 
aniqlik  kiritilsa,  shoirning  bosh  qahramoni  oddiy  inson  emas  -  Oshiq  inson,  deb 
qaralsa,  haqiqatga  muvofiqroq  bo’lar  edi.  Ammo  bu  qanday  oshiqlik?  Birinchi 
g’azalning ilk satrlarini o’qiylik: 
 
Ashraqat min aksi shamsil ka’si anvor-ul-hudo, 
«Yor aksin mayda ko’r» deb jomdin chiqdi sado. 
G’ayr naqshidin ko’ngil jomida bo’lsa zangi g’am, 
Yo’qdur, ey soqiy, mayi vahdat masallik g’amzudo.
78
 
 
She’riyatning,  badiiy  adabiyotning  qudrati  shundaki,  o’z  qa’ridagi  sirlarni 
o’zi ochadi, tilsim ham o’zi, bu tilsimning kaliti ham o’zida, faqat  
uni  xolis  nazar  bilan,  sinchkovlik  bilan,  mehr  bilan  o’qish  kerak.  Yuqoridagi 
parchada  ham  ko’rinib  turibdiki,  birinchi  satrdagi  timsollar  ikkinchi  satrda 
izohlangan. 
«G’ayr» 
- 
begona 
demakdir. 
«G’amzudo»  -  «g’am  zangini  tozalaguvchi» 
ma’nosini bildiradi. «May» - «mayi vahdat» (birlik, 
yagonalik  sharobi),  ya’ni  irfoniy  ishq,  «jom»  esa 
«ko’ngil jomi» ekan. Ko’ngil jomi agar begona aksi 
tushib  zang  oladigan  bo’lsa,  ushbu  g’amdan  forig’  etuvchi  eng  maqbul  vosita 
vahdat mayi deyilmoqda. She’r davomiga murojaat qilamiz: 
                                         
78 Alisher Navoiy. Mukammal asarlar to’plami. 1-j. T., 1987, s. 29