83
sifatida yondoshadi. Tibbiyotga oid kitoblarida
insondagi
ishq
hodisasini
ruhiy
muvozanat
buzilishining bir turi sifatida sharhlagan olim,
ishqqa falsafiy nuqtai nazardan yondoshganda, Poklik birodarlari va Forobiyning
bu haqdagi falsafiy mushohadalarini ijodiy rivojlantirib, ishqni ruhiy hodisa
mazmuni sifatida tadqiq etadi. Ibn Sino ishqni (bir narsaga moyillik ma’nosida)
barcha tabiat unsurlariga xos deb biladi va inson ishqidagi hayvoniy va ruhoniy
jihatlarni ajratib ko’rsatadi
28
. Olim fikriga ko’ra ulardan qaysi biri g’olib kelishiga
qarab inson ishqi hayvoniy hirsdan iloiy ishq sari ulug’lashib boradi. Alloh
ma’rifatiga intilish ishqning eng oliy darajasidir, deb hisoblaydi Ibn Sino. Ammo
uning asari chuqur falsafiy mushohadalar ruhida yozilganligidan oddiy xalq
namoyandalari uchun ancha mavhum ko’rinishi mumkin.
G’azzoliy matni o’zgacha. «Ihyoi ulum-ad-din» ning to’rtinchi qismi
«Munjiyot» da alohida «Ishq haqida kitob» bo’lib, unda bu insoniy tuyg’u kimga
yo’naltirilganiga ko’ra tasniflanib uning besh turi sanaladi:
1. Insonning o’z-o’ziga muhabbati.
2. Uning o’z homiylari, unga mehr-shafqat ko’rsatuvchilarga muhabbati.
3.Uning umuman insonlarga yaxshilik qiluvchilarga muhabbati.
4. Insonning barcha ichki va tashqi go’zallik egalariga muhabbati,
5. Mohiyat jihatdan o’ziga o’xshagan zotga muhabbati.
29
Ammo ushbu barcha muhabbat turlari G’azzoliyning keyingi mantiqiy tahlili
natijasida insonning butun borliq va mavjudotlarning yaratuvchisi va xojasi
Allohga bo’lgan muhabbatida yagona oliy tuyg’uga aylanadi. Allomaning bu
haqdagi isbot va dalillari lo’nda va yorqin bo’lganligidan tushunarli va ishonarli
chiqqan, uning ta’sir kuchi ham beqiyosdir. G’azzoliy mulohazalari salaflari
fikridan bahra oladi, ammo uning talqini va ifoda usuli mavhum falsafiy
tahlillardan farqli o’laroq, ommabop va hayotga yaqinlashtirilgandir.
Shunday qilib, G’azzoliy tafakkur tarzida salaflari izidan borgan holda,
birinchidan, mulohazalarini oddiy insonlarga tushunarli tarzda bayon qilishga
muvaffaq bo’ldi, ikkinchidan, ma’rifatchilikka ma’lum darajada yakun yasab, bu
bosqich allomalari erishgan yutuqlarni umumlashtirdi va ommalashtirdi.
Uchinchidan, tavhid mohiyatini anglab etmoq uchun aql va mantiqning o’zi kifoya
qilmasligini tan olib, qat’iyan tasavvuf irfoni qadriyatlari himoyasiga o’tdi. Shular
asosida mintaqa ma’naviyatining uchinchi –
Tasavvuf tariqatlari yoxud irfon
Do'stlaringiz bilan baham: