Nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti tabiiy fanlar fakulteti

Atsetilen va uning xosilalarining tautomeriyasi

1897 yilda Nef atsetilenning galoidli birikmalarining tuzilishi atsetilenning odatiy tuzilishiga javob bermasligini va ikki valentli uglerod atomini tutgan nosimmetrik birikma tuzilishiga ega ekanligini taxmin kilgan edi:

CHCl=C CBr₂=C

Atsetilenning issiqlik sig'imini o'lchash uning ikkita tautomerlarining bir xil miqdordagi aralashmasidan iborat ekanligini ko'rsatdi, masalan:
atsetilen (I) va izoatsetilen (II)
(Nef bo’yicha — atsetilide

2.5 Atsetilen qatori uglevodorodlarining muhim vаkillаri .

Аlkillаrning eng muhimi аtsеtilеnning o’zidir. U rаngsiz gаz, suvdа vа оzrоq аtsеtоndа vа DMFdа yaхshirоq eriydi. Bоsim оstidа аtsеtоndа eritilgаn аtsеtilеn bаllоnlаrdа sаqlаnаdi. Lаbоrаtоriyadа, kоvshаrlаsh ishlаridа vа qismаn sаnоаtdа аtsеtilеn kаrbid usulidа оlinаdi. Ko’p miqdоrdа olish uchun sаnоаtdа mеtаnni tеrmоkrеkinglash (piroliz) usuli qo’llaniladi.

1500⁰

6 CH₄ + 4 O₂  C₂H₂ + 8 H₂ + 3 CO + CO₂ + 3 H₂O

8% 54.5% 26%

Dunyodа bir yildа 5 mln t.dаn оrtiqrоq аtsеtilеn ishlаb chiqаrilаdi. Uning 30% ga yaqini kоvshаrlаsh ishlаridа, 70%gа yaqini esа kimyo sаnоаtidа turli sintеzlаrni аmаlgа оshirishdа ishlаtilаdi. Аtsеtilеnning ko’p qismi butаdiеn, хlоroprеn kаuchuklаri, pоlimеr mоddаlаr, sirkа аldеgidi vа kislоtаsi, erituvchilаr (diоksаn, diхlоr-, triхlоretilеnlаr оlishdа qo’llаnilаdi. . Atsetilenning sanoatda olinishi va ular asosidagi sintezlarni yuqorida ko’rib chiqdik.

Atsetilen sanoatning ko’p ming tonnalik mahsuloti bo’lib, hozirgi kunda bo’yicha yiliga 230 ming tonna atsetilen ishlab chiqarilmoqda. Uning hosilalari orasida vinilatsetilen, atsetilen spirtlari ,sirka kislota ,allil spirt ,glitserin, akrilonitril, lyuizit va boshqalarning ahamiyati g’oyat katta.

Atsetilendan: propargil spirt НС≡С–СН₂ОН ;butin-2-diol-

1,4- НОСН₂–С≡С–СН₂ОН; СН₂=СН₂; СН₂=СН–С≡СН;
СН₂=СН–СН;

(karbin) va boshqalar olinadi. O’simliklarda, ayniqsa pistada НС≡С–С≡С–С≡С–С≡С–С≡С–СН=СН₂ xosil bo’ladi.


Vinilatsetilen +5⁰ da qaynaydigan gaz. Atsetilenni metandan olishda qo’shimcha mahsulot sifatida hosil bo’ladi. Uni atsetilendan ham olish mumkin. Vinilatsetilenga vodorod hlorid biriktirib sanoatda xloropren (2-xlorbutadien-1,3) olinadi. Xloropren yonmaydigan kauchuk va rezinalar olishda xom ashyo sifatida ishlatiladi. Atsetilendan foydalanib yuqori molekulali birikmalar, suniy qon, monomerlar va boshqalar olinadi.

Atsetilenning yonish reaksiyasidan metallarni kesish va payvandlash uchun foydalaniladi.