Nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti tabiiyot fanlar fakulteti

3 . Qo’sh superfosfat Ca(H₂PO₄)₂

Bu o’g’it konsentrlangan mineral o’g’it hisoblanadi . Suvda yaxshi eriydi .

Ca₃(PO₄)₂ + 4H₃PO₄ = 3Ca(H₂PO₄)₂

Qo’sh superfosfatda 40 – 50 % P₂O₅ bo’ladi .

4 . Pretsipitat CaHPO4*2H₂O .

Pretsipitat ham konsentrlangan mineral o’g’it bo’lib , suvda oz eriydi .

Ca(OH)₂ + 2H₂O = CaHPO₄ + 2H₂O

CaCO₃ + 2H₂O = CaHPO₄ + 2H₂O + 2CO₂

Pretsipitatlarda 30 – 35 % P₂O₅ bo’ladi .

5. Ammofos Ca(H₂PO₄)₂ , (NH₄)₂HPO₄ va NH₄H₂PO₄ lar aralashmasi .

Bu o’g’it kompleks o’g’itlarga kirib , tarkibida azot va fosfor tutadi . Suvda yaxshi eriydi . Fosforli mineral o’g’itlar ichida eng ko’p ishlatiladi .

Fosforli o’g’itlar tarkibidagi ozuqa elementi P₂O₅ ko’rinishida bo’ladi .

6 . Fosforbakterin – bakterial o’g’it .

Tarkibida fosfororganik birikmalarni o’simliklar o’zlashtira oladigan shaklga o’tkazish qobiliyatiga ega bo’lgan mikroorganizmlar sporasi bor . Fosforbakterin yuqtirilga urug’lik bilan tuproqqa kirgan bakteriyalar o’simliklarning ildiz atrofida rivojlanadi . Fosforbakterin suyuq yoki quruq holda bo’ladi . Ekish oldidan bir gektar yerga ekiladigan urug’likka 100 ml suyuq yoki 250 gramm kukunli fosforbakterin sarflanadi.

Fosfororganik birikmalar tarkibidagi fosfor atomi uglerod atomiga bevosita yoki geteratom – kislorod , azot , oltingugurt orqali birikkan organik birikmalar sinfi . Fosfororganik birikmalar belgilariga qarab tavsiflanadi . Molekulada uglerod – fosfor (C – P) bog’i soniga qarab : birlamchi (RPH₂) , ikkilamchi (R₂PH) , va uchlamchi (R₃P) fosfinlar va ularning turli hosilalari ( R – organik qoldiq ) , fosforning valentlik holatiga ko’ra , 3 va 5 valentli fosfor hosilalari bor . Fosforning funksiyasi tasnifiga ko’ra , fosfinlar , fosfin oksidlari ( R₃PO ) , sulfidlar ( R₃PS ) , iminlar (R₃PNR) , fosfinometilenlar ( R₃P = CR^IR^II ) , fosfoniy birikmalar (R₄P⁺X^-) ; kislorodli kislotalar : fosfonid ( RPO₂H₂ ) , fosfinid (R₂POH) , fosfonat ( RPO₃H₂ ) , fosfinat ( R₂PO₂H ) kislotalar va ularning turli sulfidlari va nitridli analoglari hamda hosilalari , shuningdek , gipofosfid H₃PO² , fosfit H₃PO₃ , fosfat H₃PO₄ kislotalar va boshqa kislotalarning organik hosilalari ( efirlar , amidlar , angidridlar va boshqalar ) bo’ladi . Fosfororganik birikmalar sintezida C – P bog’ini hosil qilish usulining ahamiyati katta . Bunga Arbuzov reaksiyasi : ( RO )₃ + R^IX R^IPO( OR ) +RX va Mixaelis – Bekker reaksiyasi ( RO )₂PONa + R^I R^IPO( OR )₂ + NaX va boshqa reaksiyalar misol bo’ladi .

P dan P₂O₅, H₃PO₄ olishda, organik sintezlarda, gugurt ishlab chiqarishda foydalaniladi. Qizil fosfor, surma (III)-sulfid, temir surigi (kvars aralashgan tabiiy temir (III)-oksid) va yelimdan aralashma tayyorlab, gugurt qutisining yon sirtlariga surtiladi. Gugurt kallagi asosan bertole tuzi , maydalangan shisha, oltingugurt va yelimdan tarkib topgan bo’ladi. P, As, Sb, Bi qotishmalar tarkibiga kiradi.

Fosfor birikmalari yuvuvchi vositalar (fosfatlar va polifos-fatlar) , biologik faollikka ega bo’lgan elementorganik birikmalar sintez qilish uchun (PCl₃ , PCl₅ , POCl₃ , PH₃), fosforli o’g’itlar: fosforit talqoni - Ca₃(PO₄)₂ (tabiiy) , bu suyaklarni kuydirib ham olinadi, oddiy superfosfat - Ca(H₂PO₄)₂ + 2CaSO₄ , qo’sh superfosfat - Ca(H₂PO₄)₂, presipitat - CaHPO₄*2H2O, ammofos - NH₄H₂PO₄ + (NH₄)₂HPO₄ . So’nggi yillarda O’zbekiston Fanlar Akademiyasi Umumiy va noorganik kimyo instituti olimlari tomonidan fosfororganik birikmalar asosida yangi murakkab o’g’itlar , defoliantlar va o’stiruvchi moddalar sintez qilindi . Fosfat kislota bilan monoetanolamin suvdagi eritmasining o’zaro kimyoviy ta’siri natijasida olingan yangi modda etanolamin fosfat 2NH₂C₂H₄OH*H₃PO₄ stimulyatori shular jumlasidandir .