Nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti shahrisabz filiali

Protestantlik 
- bu ham xristianlikdagi yana bir yo‘nalish bo‘lib, katolitsizm va 
pravoslaviyedan farqli o‘laroq, diniy qarashlar hamda, cherkovlar orasidagi 
munosabatlar jihatidan bir xil bo‘lmagan yo‘nalishlarni faqatgina kelib chiqishi 
jihatidan bir-birlari bilan, XVI asrdagi yangilanish harakati bilan bog‘liq bo‘lgan 
kupgina diniy jamoalar, cherkovlar, mazhablar yuzaga keldi. 
Protеstanizm tarixi Martin Lyutyerdan (1483-1546) boshlanadi. U birinchi bo‘lib 
katolik chеrkovi bilan aloqani uzdi va protеstant chеrkovining asosiy qoidalarini ishlab 
chiqdi va uni himoya qildi. Bu nizomga ko‘ra, insonning Xudo bilan bеvosita muloqoti 
mumkin. Lyutеrning diniy va dunyoviy hokimiyatga qarshi chiqishlari, katolik 
dindorlarning imonni va vijdonni inson bilan Xudo o‘rtasidagi vositachi sifatida nazorat 
qilish haqidagi mulohazalarga qarshi chiqishi jamoatchilik tomonidan favqulodda 
diqqat bilan tinglandi. 
Protеstantizmning mohiyatiga ko‘ra, ilohiy lutfu marhamat insonlarga chеrkovning 
vositasisiz, bеvosita in'om etiladi. Inson najot topishi uning shaxsiy e'tiqodi va Isoning 
vositasi orqali ro‘y bеradi. Avom ruhoniylardan farqlanmaydi, ruhoniylik hamma 
dindorlarga bir xilda joriy etiladi. 
Protеstantlik diniy marosimlarning ko‘pchiligini bеkor qildi, faqatgina lyutеranlikda 
non va vino bilan cho‘qintirish sahalanib qoldi. 
o‘lganlarga bag‘ishlangan duo o‘qish, aziz-avliyolarga sig‘inish, muqaddas 
murdalarga, sanamlarga topinish bеkor qilindi. Ibodat uylari ortiqcha hashamlardan, 
mеhroblardan, sanamlar, haykallardan tozalandi, ruhoniylarning uylanmaslik shartlari 
bеkor qilindi. Bibliya milliy tillarga tarjima qilindi, uni sharhlash har bir xudojo‘yning 
eng muhim burchi bo‘lib qoldi. 
Asrorlardan faqat cho‘qinish va mansublik (chеrkovga) e'tirof etiladi. Ibodat va'z-
nasihatlar, birgalikdagi ibodat va suralarni kuylashdan iborat bo‘ldi. Protеstantlar 
Bogoroditsa shaxsiyatini, a'rofni tan olmaydilar. 
Lyutеr tomonidan tuzilgan rеformatsiya bosh taomillari 95 tеzis shaklida yozib 
bеrgan. Ular Vittеnbеrgning Nasriy chеrkovining shimoliy eshiklariga yozib qo‘yilgan. 
Mana shu tеzislardan biri: Iso payg‘ambar: «Tavba qiling, chunki samoviy shohlik 
yaqinlashib qoldi» dеb jar solganida shuni ta'kidlaydiki, imon kеltirganlar hayoti 
boshdan-oyoq to‘xtovsiz tavba-tazarrudan iborat bo‘lmog‘i darkor. 
Tavba-tazarru ruhoniy (avliyo) oldidagi birgina tazarrudan iborat emas. Birinchi to‘rt 
tеzisda, Lyutеr ta'kidlaydiki, haqiqiy tavba uzoq muddatli jarayondir, birgina xatti-
harakat bilan ro‘yobga chiqmaydi. 
Papa faqat o‘zi bеlgilagan jazoni olib tashlashi mumkin. Chеrkov hеch qaysi 
samoviy jazodan insonni ozod qila olmaydi. Tavba-tazarru qonunlari tiriklar uchun joriy 

---

67 
qilinadi (bеlgilanadi). Bu yerda va kеyingi bir qancha tеzislarda papaning a'rof ustidan 
hukmronligi rad etiladi. 
«Ruhlar uchun indulgеnsiya olgan shaxslarga tavbu-tazarru qilish talab qilinmaydi», 
dеgan ta'limot Iso ta'limoti emas. Chindan tavba qilgan kishilarni Xudo gunohlarini 
kеchadi va abadiy azobdan ozod qiladi. Gunohkor papa yorlig‘isiz ham bunday 
mag‘firatdan umid qilishi mumkin. 
Lyutеr bir nеcha tеzislarda ta'kidlaydiki, chindan tavba qilgan, nadomat chеkkan 
xristian (nasoro) «samoviy jazoga shoshilmaydi, ya'ni unga samoviy jazo joriy 
etilmaydi». 
Chеrkovning haqiqiy xazinasi muqaddas Injil va xudo marhamatidir. Lyutеrning 
ta'kidlashicha, «xayrli amallar xazinasi»ning mavjudligi kambag‘allar uchun emas 
boylar uchun foydalidir, bu xazinalarga papa marhamati bilan emas, o‘z amallari bilan 
erishuvi mumkin. Bu xil vositalar bilan Xudoning mеhrini qozonmoqni Lyutеr sarob 
dеb ataydi. 
Haqiqiy xristian Isoga ergashish istagi bilan yonmog‘i zarur. Najot yo‘li ruxsatnoma 
yorlig‘ida emas, balki chin yurakdan nadomat chеkmoq va tavba qilmoqdadir. 
1517 yili 31 oktyabrda jamoatchilik hukmiga havola qilingan tеzislar shundan iborat. 
Kеyinchalik bu kun protеstantlar bayrami bo‘lib qoldi. 
Protestantlik umumxristianlik asoslari va qarashlarini e'tirof etish bilan bir 
qatorda, u gunohdan xalos bo‘lishning yangi usullarini ilgari surdi. Iso Masihning 
kishilar gunohini yuvishga qaratilgan o‘zini-o‘zi qurbon qilishiga ishonch, dinga 
ishonuvchi barcha kishilarning ruhoniy bo‘lishi mumkinligiga ishonch, Bibliyaning oliy 
nufuziga ishonch orqali xalos bo‘lish ana shular jumlasiga kiradi. Shunday qilib 
protestantlik xudojo‘ylikning asosiy talabini dinda odamning tashqi ko‘rinishidan ichki 
hayotiga olib o‘tdi va uni ixtiyoriy diniy ishonch bilan bog‘ladi. Protesttantchilik 
Bibliyaga sig‘inishning o‘ziga xos shaklini qaror toptirdi. Bu bilan protestant 
islohotchilari dastlabki xristianlikning oliy maqsadlarini, dindorlarni axloqiy jihatdan 
tarbiyalashga 
va 
jamiyatni 
ma'naviy 
jihatdan 
sog‘lomlashtirish 
uchun 
ko‘maklashishlarga alohida e'tibor bermoqda. Shuningdek, u ilohiyotchilikka oid 
bo‘lgan qarashlar sistemasining ayrim elementlarida pravoslaviedagi boshqa, shu 
qatorda islom bilan bir-biriga tutash bo‘lgan umumiy aloqalarni izlamokdalar; fan 
namoyandalari va jamoatchilik vakillari bilan aloqalarni rivojlantirmoqdalar. Ular 
pravoslavlar bilan musulmonlar diniy boshqarmalari o‘rtasidagi mulokotlarni 
rivojlantirishga qaratilgan ko‘pgina yirik tantanali anjumanlar chaqirilishining 
tashabbuskori bo‘lmoqdalar. 
Protestantlik diniy marosimlarning ko‘pchiligini bekor qilgan (faqatgana 
lyuteranlikda non va vino bilan cho‘qintirishlar saqlanib qolgan). O‘lganlarga 
bag‘ishlab duo o‘qish, aziz-avliyolarga sig‘inish, ular sharafiga turli-tuman bayramlar 
o‘tkazish, muqaddas murdalarga, sanamlarga topinishlar bekor qilingan. Ibodat uylari 
ortikcha bezaklardan, mehrob, sanam, haykallardan xoli qilingan, monostirlar va 
monaxlikdan ham voz kechilgan, ruhoniylarning uylanmaslik sharti bekor qilingan. 
Bibliya milliy tillarga tarjima qilindi va uni sharhlash har bir xudojo‘yning eng muhim 
burchi bo‘lib qoldi. 

---

68 
Lyuteranlik, anabaptizm, anglikanlik, kalvinizm, tsvingchilik protestantlikning ilk 
shakllari bo‘lgan. Keyinchalik "so‘ngti protestantlik" umumiy nomi bnlan ma'lum 
bo‘lgan bir qancha diniy oqimlar, tashkilotlar paydo bo‘ldi. 
Markaziy Osiyoda ham protestantlik muxlislari uchraydi. Lyuteran jamoalari 
a'zolari Qirg‘izistonda, Qozog‘istonda va Tojikistonning Janubiy tomonlarida, 
Turkmanistonda, 
O‘zbekistonda, chunonchi Sirdaryo, Farg‘ona viloyatlarida 
yashaydilar. Bular asosan nemis millatiga mansub bo‘lgan dindorlardir. Toshkentdagi 
lyuteranlarga, diniy toat-ibodatlarini bajarishlari va umumiy diniy ehtiyojlarini 
qondirish uchun ular ixtiyoriga 30-yillarda qurilgan Kirxa berilgan. Dushanbada ana 
shunday diniy maqsad uchun dindorlarning mablag‘lari xisobiga va keng 
jamoatchilikning, jumladan xorijiy mamlakatdagilarning ishtirokida yangi Kirxa 
qurilgan. Bu jamoada diniy hayot bilan bog‘liq cho‘qintirish, marhumga janoza o‘qish, 
balog‘at yoshiga yetganlarni dindorlar safiga qo‘shish va nikoh o‘qitish marosimlari 
o‘tkaziladi. Diniy bayramlar muntazam nishonlanadi, diniy targ‘ibotlar, va'zlar o‘qiladi, 
diniy muloqotlar tashkil qilinadi. 
Markaziy Osiyoda boshqa protestant yo‘nalishlari ham mavjud bo‘lib, ular 
baptistlar, adventistlar, iegovistlar, pyatidesyatniklar, menonitlar deb ataladi. Bu 
sektalar hozirgi sharoitdagi tarixan o‘zgarishlar ta'sirini o‘zida muayyan tarzda ifoda 
etgan diniy jamoalar va guruxlardan iborat. Ular kelib chiqishi jihatidan eski rus 
sektantchilik shakllariga, protestantchilik harakatiga, pravoslaviyadagi eskicha 
marosimchilik va boshqa yo‘nalishlarga, ya'ni 1917 yildan oldingi cherkovlar orasida 
ziddiyatlar kuchaygan sharoitlarga borib taqaladi. 
Eski an'anaviy rus sektantchiliga Rossiyadagi krepostnoy sharoitlariga, uning 
g‘oyaviy himoyachisi bo‘lgan hukmron pravoslav cherkoviga, chorizmga nisbatan keng 
dehqonlar ommasining ijtimoiy noroziliklarini o‘zida ifoda etuvchi diniy harakatlar 
asosida XVII asr oxiri va XVIII asr boshlarida vujudga kelgan duxobarlar, molokonlar, 
xristoverlar, subbotniklar, yekopchilar, iegovist-ilьinchilar va boshqalar kiradi. Ular 
sektantchilikning birinchi toifasini tashkil qiladi. 
Аn'anaviy rus sektantchiligining muxlislari ularni chor hukumati va pravoslav 
cherkovi ta'qib etishi natijasida Stavropolь o‘lkasiga (keyinchalik u yerdan Kanadaga), 
Sibirga, Kavkaz ortiga, Markaziy Osiyoga) ko‘chib ketganlar. Markaziy Osiyoda 
xristian sektantchiligining paydo bo‘lishi va tarqalishi bu yerlarni Rossiya chorizmi 
bosib olishi va pul-tovar munosabatlarining rivojlanishi bilan uzviy bog‘langan. Hozirgi 
kunlarda Qozog‘iston, O‘zbekiston, Qirg‘iziston, Turkmaniston hududlarida son 
jihatidan uncha ko‘p bo‘lmagan molokan, duxobar, xristoverlar mavjud. Toshkentdagi 
molokan birodarlari jamoasi va Jizzaxdagi jimturmas (prigun) molokanlar jamoalari 
respublikadagi eng katta jamoalar hisoblanadilar. Molokanlarning katta bo‘lmagan 
guruxlari Samarqand, Xorazm, Farg‘ona viloyatlarida ham bor. 
Sektantchilikning ikkinchi toifasiga G‘arb mamlakatlarida kapitalizm 
taraqqiyotining turli bosqichlarida vujudga kelgan va Rossiya imperiyasi hududida, 
jumladan, Turkistonda ham burjua munosabatlari shakllanish jarayonida va faol 
missionerlik harakatlari natijasida qaror topgan sektantchilik kiradi. O‘z muxlislarining 
soni jihatidan eng kattasi - baptistlar (yunon. suv bilan cho‘qintirish) birlashmasidir. 
O‘zbekistondagi xristian sektalarining 65 foizdan ko‘prog‘ini baptistlar tashkil qiladi. 
Diniy ta'limot va marosimchilik borasida baptizm an'anaviy protestantchilik asoslariga 

---

69 
tayanadi va o‘zining yangi asoslarini ham yaratadi, ular balog‘at yoshiga yetganlarni 
yangitdan cho‘qintirishadi va o‘z saflariga qo‘shishib, bu marosimni tabiiy suv 
havzalarda bajaradilar. Cho‘qintirish, non va vinoni tatib ko‘rish kabi sirli marosim 
sifatida emas, balki ramziy marosimlar, harakatlar sifatida qabul qilinadi. Ibodat 
uylarini jihozlashda xristianlikning ramziy belgilari ishlatilmaydi. Ibodat Bibliyani 
o‘qish va sharhlashdan iborat bo‘lib, targ‘ibot va ashula aytishlar bilan qo‘shib olib 
boriladi.
1944 yili sobiq SSSR dagi baptistlar jamoalari injilchi-xristianlar bilan 
birlashganlar. 1945-1947 yillarda bu birlashma ittifoqiga pyatidesyatniklar jamoasi, 
1963 yili esa mennonitlar jamoalari ham qo‘shildilar. Injilchi-xristian-baptist jamoalari 
sobiq SSSR da Injilchi-xristian baptistlar kengashi tomonidan boshqarilib turildi. (Bu 
1990 yilda injilchi-xristian baptistlarning ittifoqi degan nom oldi). 60-yillarda bularga 
qarshi bo‘lgan markaz tashkil topdi va injilchi-xristian baptistlar cherkovining kengashi 
degan nom oldi. Uzoq yillardan buyon bu markaz norasmiy ravishda faoliyat ko‘rsatib 
kelmoqda. 
O‘zbekistonda baptizm XIX asrning oxirlaridan beri mavjud bo‘lib, uning 
Toshkentdagi jamoalari, shu jumladan, "Ettinchi kun" adventistlari Islohchi-adventist, 
pyatidesyatniklar, menonchilik, injilchi-xristian baptistlar kengashi, iegova shohidlari 
kabi protestantchi jamoalari mavjud. 
Protestantlik boshqarmalarining Markaziy Osiyo rahbariyati o‘z diniy 
faoliyatlarini yanada faollashtiradigan vositalarni muntazam tarzda izlamokda, 
shuningdek jamoalarning tuzilishlarini mustahkamlaydigan jidtsiy tadbirlar bilan 
shug‘ullanib targ‘ibot-tashviqot ishlariga alohida e'tibor qaratib, diniy g‘oyalarni, 
ibodatlarni hozirgi sharoitga moslashtirib, zamonaviylashtirmoqda. Bu hol Markaziy 
Osiyo protestantlik yo‘nalishlaridagi jamoalar va ularning muxlislari soni jihatidan 
birmuncha ko‘payishiga, dindorlar orasidagi muayyan boshboshdoqlik kayfiyatlari 
yuzaga kelishiga ham sabab bo‘lmokda. 
Hozirgi kunda Markaziy Osiyodagi protestantlik birlashmalari yangi mustaqil 
respublikalarda demokratik o‘zgarishlarni muvofiqlashtirishga intilayaptilar va islohot 
jarayonlarining rivojlanish to‘lqinlarida targ‘ibot ishlarini faollashtirmoqdalar, 
qolaversa dindorlarning ijtimoiy jarayonlardagi faol ishtiroklarining o‘zlariga ma'qul 
shakllarini belgilamoqdalar. 
Ma'lumki, dinlar va dindorlar orasidagi o‘zaro xamfikrlik va muloqotlar jamiyat 
taraqqiy etgan sari rivojlanib boradi. Dinlar orasidagi muloqotlar, hozirgi davrning 
asosiy xususiyatlaridan biri bo‘lib, xalqaro ahamiyatga ega bo‘lgan masalaga 
aylanmoqda. O‘rta Osiyo dindorlari orasidaga aloqalar, munosabatlarning yanada 
chuqurlashuvi ular rahbariyati va oddiy dindorlarning eng dolzarb ma'naviy-axloqiy 
muammolarini, tabiatni asrash va uni muhofaza qilish, bolalar va qariyalar haklda 
g‘amxo‘rlik, tinchlikni saqlash va xayriya ishlari, jamiyatiing demokratik jarayonlariga 
va uning ijtimoiy, siyosiy jihatdan rivojlanishiga ko‘maklashish bilan bog‘liq 
masalalarni hal qilishga qaratilgan hamkorliklar asosida rivojlanmoqda. 
Xristianlikning Sharqqa tomon tarqalishi, O‘zbekistonda xristian cherkovining 
tutgan o‘rni. XI asrning oxirida xristianlikniig Sharqqa tomon harakati va tarqalishi 
ommaviy tus oldi. Bu dinni mahalliy aholi orasida tarqatuvchilar Sharqning ayrim 
viloyatlariga ilgariroq kirib borganlar. 280 yildayoq Talos (Merke) da xristian 

---

70 
cherkovlari qurilgan bo‘lib, Samarqandda (301 yildan), Marvda (334 yildan), Hirotda 
(430 yildan), Xorazmda, Marida va Markaziy Osiyoning boshqa shaharlarida 
yepiskoplik, kafedra, missiyalar, keyinchalik Samarqandda, Marvda (430 yillar), 
Hirotda (558 yillar) 6-12 yepiskopliqtsan iborat diniy hududiy jamoalar, birlashmalar 
bo‘lgan. Xurosonliklar va sug‘diyonaliklar buddistlar, zardushtiylar, moniylar bilan bir 
qatorda xristianlar ham bo‘lgan. Ular qoraxitoylar va sosoniylarga qaram yerlarda ta'qib 
qilinganlar. 
O‘rta Osiyo hududida islom tarqatilgan davrlarda bu din bilan xristianlik 
o‘rtasidagi kelishmovchiliklar keskinlasha boshlagan. Biroq, X asrgacha Samarqand, 
Xorazm, Toshkent viloyatlarida xristianlarning manzilgohlari bo‘lgan. Haggo Beruniy 
yashagan davrda ham (973-1050) Marvda pravoslav mitropoliyasi bo‘lgan. 
Аna shu davrda xristianlik Kavkazda ham tarqala boshlagan. Аrmaniston (301 
yil) va Gruziyada (318 yili) davlat diniga aylangan. Kavkaz Аlbaniyasi hududida esa 
(hozirga Ozarbayjon va Janubiy Dog‘iston xududi) IV-VIII asrlarda hukmron din 
hisoblangan. 
O‘sha davrdagi ko‘pdan-ko‘p va bir-biriga qarshi kurashayotgan dinlar orasidaga 
Sharqning hukmronlari tomonidan eng ko‘p homiylik ko‘rsatilgan din xristianlikning 
sharqiy yo‘nalishi bo‘lmish nestorianlik bo‘lgan. Xalif saroylarida nestorianlik 
patriarxlariga butun sharq xristianligining homiysi sifatida qaralgan, patriarxning 
qarorgohi esa Konstantinopoldan Bag‘dodga ko‘chirilgan. Nestorianlar xristianlikni 
Turkistonda, Аmurgacha bo‘lgan Shimoliy va g‘arbiy Xitoyda targ‘ib qilganlar. 
Nestorianlikning Markaziy Osiyodagi tayanchi va islomga qarshi kurashdagi markazi 
1257 yildan so‘nggina o‘z faoliyatini to‘xtatgan Samarqand mitropoliyasi bo‘lgan. 
Hozirgi mustaqil O‘zbekistonda 130 dan ziyod millat va elat yashaydi. Bular 
orasidagi dindorlar 17 konfessiyaga, ya'ni diniy uyushmaga e'tiqod qilishadi. Bular 
doirasida islomdan so‘ng 2-o‘rinni xristianlikning pravoslavie oqimi egallaydi. Uning 
bir necha cherkovi va markaziy uyushmasi, chunonchi baptist, iegovist, adventist kabi 
sektalari bor. 
O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga asoslanib ishlab chiqilgan vijdon 
erkinligi va diniy tashkilotlar to‘g‘risidagi yangi tahrirda e'lon qilingan konunga asosan 
respublikadagi barcha diniy uyushmalar erkin, oshkora, teng huquqli tarzda faoliyat 
ko‘rsatmoqdalar. Bu huquq va erkinliklar qonun bo‘yicha kafolatlangan. 
Respublikamizdagi barcha konfessiyalar orasida totuvlik. hamjihatlilik mavjud 
bo‘lib, xalqimizni tarbiyalashga, tinch va xavfsizlikni saqlashga xristianlik jamoalari 
ham salmoqli hissa qo‘shmoqdalar.