Nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti shahrisabz filiali

Kalom ilmi. 
«Kalom» so‘zi arab tilida gap, suhbat, til, so‘zlashuv, nutq va bayon 
ma’nolarini anglatadi. Istilohiy ma’noda esa, musulmon kishining e’tiqodi, aqidasi va 
dunyoqarashini belgilab beradigan ta’limotga aytiladi. Boshqacha aytganda, balog‘atga 
etgan kishining e’tiqodi, imon keltirishi, islom dinining talablari shaklida tasdiqlashi 
shar’iy e’tiqodiy hukmlarga aytiladi. Islom ta’limoti bo‘yicha barcha payg‘ambarlarning 
Allohga imon keltirishga da’vatlari eng asosiy vazifalari deb qaralgan. Shunday 
bo‘lsada, ularning tutgan shariat yo‘llari turlicha bo‘lganini alohida ta’kidlash kerak. 
Islom ta’limotini Muhammad (alayhis-salom)dan bevosita sahobiylar o‘rganib, 
o‘zlaridan keyingi tobeiylarga etkazishgan. O‘z navbatida ular ham o‘zlaridan 
keyingilarga etkazgan. Shu tariqa islom ta’limoti sof holda hozirgi kungacha etib 
kelgan. Biroq tarix mobaynida odamlar mavjud diniy matnlarni turlicha talqin qilishlari 
natijasida turli oqimlar va toifalar paydo bo‘lganini ko‘ramiz. Ayni din masalasida 
yuzaga kelgan noto‘g‘ri tasavvur va tushunchalar xato ekanini ko‘rsatib beradigan 
olimlar ham paydo bo‘lib, ular islom ta’limotini to‘g‘ri tushuntirib beradigan fanga asos 
soldilar. Mazkur fanni turli davrlarda «al-fiqh al-akbar», «tavhid», «aqida», «kalom», 
«usul ad-din» kabi bir qancha nomlar bilan ataldi. Shundan ma’lum bo‘ladiki, nomlar 
turlicha bo‘lsa-da, ularning hammasi bir mavzuni, ya’ni aqida ilmini o‘rganish va tadqiq 
etishga qaratilgan.
«Al-Fiqh al-akbar» atamasini birinchi bo‘lib imom Abu Hanifa qo‘llab, ayni shu 
mavzuga bag‘ishlab bir risola yozadi. Chunonchi, «fiqh» so‘zi biror narsani har 
tomonlama o‘rganib, uning daqiq qirralarigacha fahmlab etish ma’nosini bildiradi. 

---

90 
Shuningdek, namoz, ro‘za, haj, nikoh va boshqa amaliy hukmlarni o‘rganuvchi ilmni 
ham fiqh deb ataladi. Shuning uchun aqidaviy masalalarni o‘rganuvchi ilmni «Al-Fiqh 
al-akbar», ya’ni «katta fiqh», amaliy fiqh ni esa kichik fiqh deb yuritiladigan bo‘lgan. 
Yana bir «usul ad-din»da shariat va dindan olingan e’tiqodiy hukmlarni o‘rganilib, 
dindagi asl hukmlarni tadqiq etiladi. Bir qator olimlar shu nom ostida o‘z kitoblarni 
ta’lif etganlar. «Tavhid» ilmida Allohning yagonaligini va uning sifatlarini o‘rganishga 
e’tibor beriladi.
Bu ilm asosida Alloh taoloni yakkayu yagona deb bilib, uning sifatlarini 
sharhlab tushuntirishga ko‘proq ahamiyat beriladi.
Zero, musulmon kishi aqida borasida 
o‘ziga zarur bo‘lgan dastlabki bilimga ega bo‘lishi kerak. Bu dastlabki ilm Alloh 
taoloning vahdoniyati, ya’ni yakkayu yagonaligiga imon keltirish va uni o‘rganishdan 
iborat. Yana bu atama «kalom ilmi» deb yuritiladi. Islom diniga oid manbalarda uni 
aqida ilmining eng mashhur nomlaridan biri sifatida keltiriladi. 
Islom ta’limotini o‘rganishda eng ko‘p qo‘llangan atama «aqida» (ko‘p. aqoid) 
bo‘lib, bu nom boshqalaridan keyinroq, X asrda paydo bo‘lgan. «Aqida» so‘zi bir 
narsani ikkinchisiga «mahkam bog‘lash» ma’nosini beradi. Islom aqidasi musulmon 
kishini muayyan tushunchalar bilan mustahkam bog‘lab turadigan aqidalar yig‘indisi 
hisoblanadi. Ya’ni, biror narsaga e’tiqod qilish uchun uni hech qanday shubha 
qoldirmaydigan darajada juda yaxshi bilish kerak. Muayyan bir fikrni inson fikriga 
aylanib, his-tuyg‘ulari va xatti-harakatlarini boshqaradigan holga etgandagina aqidaga 
aylangan, deb tan olinadi. Aqida ilmi to‘g‘ri, sog‘lom va sof e’tiqodda bo‘lishni 
ta’minlashga qaratilgan. Dindagi ayrim shar’iy hukmlar makon va zamon taqozosiga 
ko‘ra, muayyan darajada o‘zgarishga uchrashi mumkin
. 
Ammo musulmon olimlar o‘z 
asarlarida sof va mustahkam e’tiqod hech qachon o‘zgarishga uchramasligini ta’kidlab 
o‘tganlar. Chunonchi, Alloh taoloning yakkayu yagonaligi, farishtalar, jannat va 
do‘zaxga imon keltirish kabi e’tiqodga oid qarashlar zamon va makonga qarab hech 
qachon o‘zgarmaydi. Inson aqidasi to‘g‘ri bo‘lmasa uning insoniy fazilatlari ham to‘g‘ri 
hisoblanmaydi. Shu nuqtai nazardan aytish kerakki, musulmon kishining tutgan aqidasi 
pok bo‘lsa, uning tutgan yo‘li ham to‘g‘ri bo‘ladi, qilgan barcha amallari ijobat bo‘ladi 
va bandalik tufayli sodir etgan ba’zi gunohlari afv etiladi. Biroq kishining aqidasi sof 
bo‘lmasa, unda biron xatolik bo‘lsa, tutgan yo‘li ham noto‘g‘ri bo‘ladi, hayot davomida 
qilgan amallari behuda ketadi. Aqida ilmi islom dinining asosini tashkil etadi. Shu bois 
ham So‘fi Allohyor:
Aqida bilmagan shaytona eldur,
Agar ming yil amal deb qilsa, eldur! -
deb, bu ilmning ahamiyatiga alohida ishora 
qilgan edi.
Ushbu hikmatli bayt bugungi kungacha o‘z qadrini saqlab kelmoqda. E’tiqodi 
buzuq kishilar tarixda ham, hozirda ham shaytonga el bo‘lib, unga ergashib, uning 
izmida yurishda davom etmoqda. Ular o‘zlarining adashgani еtmaganidek, 
boshqalarning e’tiqodlarini izdan chiqarishi o‘ta xatarlidir. 
Aqida mavzusi o‘ta hassos bo‘lganidan er yuzidagi eng birinchi payg‘ambardan 
boshlab, oxirgi Muhammad payg‘ambar (alayhis-salom)gacha Alloh toloning o‘zi 
e’tiqodiy masalalar bo‘yicha ko‘rsatmalarini bergan. 
Shuning uchun 
aqidaviy 
qarashlarning asosi Qur’oni karim va hadisi shariflarda keltirilgan va muayyan tartibga 
solingan. Sahobiylarning tiriklik paytidayoq odamlar o‘rtasida aqidaviy qarama-
qarshilik va kelishmovchiliklar yuzaga kelganini ko‘rish qiyin emas. Islom dinida 

---

91 
aqidaviy ixtiloflar to‘rtinchi xulafoi roshidin Alining qo‘shnidan ajrab chiqqan, aqida 
masalasida bir necha shubhali savollarni o‘rtaga tashlagan xorijiylar tufayli boshlandi. 
Ular Hazrati Ali va Abdulloh ibn Abbos (r.a.) bilan aqida masalasida ixtilofga borishdi.
Sahobiylar davri tugaganidan keyin tobeiylar davriga kelib vaziyat yanada keskin 
tus oldi. Chunki bu davrda din ilmlarini, ayniqsa, aqidani biluvchi kishilar oldingiga 
nisbatan ancha kamayib, sof aqidaviy qarashlarga qarshi turli botil g‘oyalarni ilgari 
surgan firqa va toifalarning tarqalishi avj oldi. Ular o‘zlarining islomga yot bo‘lgan fikr 
va qarashlari, e’tiqodlarini ommaga tarqatib, to‘g‘ri aqidani noto‘g‘ri talqin qilish 
yo‘lidan bordilar. Shuningdek, yangi egallangan yurtlardagi xalqlarning islomdan 
oldingi diniy qarashlari va falsafalari, o‘z tushunchalari va tafakkur yo‘llari mavjud 
bo‘lgan. Shu sababdan ularning islom ta’limotini tushunib olishlari juda qiyin 
kechganiga tarixiy dalillar guvohlik beradi. Binobarin, Qur’on oyatlari va hadislarni 
ba’zi vaqtlarda o‘zlarining islomdan oldingi ta’limotlari andozasiga solish holatlari 
uchraydi. Islom diniga yot bo‘lgan turli guruh va jamoalarning uni buzib talqin qilish 
natijasida ularga raddiya sifatida olimlar kalom, ya’ni aqida ilmiga asos soldilar. Shu 
tariqa bu ilm turi musulmonlar uchun zarur sohaga aylandi. Zero, har bir musulmon 
to‘g‘ri aqidani bilishi shart deb hisoblanadigan bo‘ldi. Mashhur mutakallim olim 
Sa’duddin Taftazoniy «Maqosid at-tolibin» asarida: «Kalom ilmi diniy aqoid usullarini 
ishonchli dalillar asosida anglashni o‘rgatadigan ilmdir. Shu ilm tufayli shar’iy, nazariy, 
aqidaviy masalalar hal qilinadi. Uning natijasi imonga komil ishonch bilan ziynat 
berish, foydasi esa bu dunyoda tartibli hayot kechirish va oxiratda azob-uqubatdan xalos 
bo‘lishdir. Shunday ekan, kalom ilmi eng sharafli ilmdir», deb keltiradi. Hujjatul islom 
Abu Homid G‘azzoliy o‘zining «Ihyo ulum ad-din» nomli asarida: «...Chuqur bilimga 
ega bo‘lmagan oddiy musulmonlarning diniy e’tiqodlarini turli bid’at va noto‘g‘ri 
g‘oyalardan saqlash uchun kalom ilmini o‘rganish vojibdir», deb keltiradi.
Yuqoridagilardan kelib chiqib aytish mumkinki, aqoid yoki kalom ilmining 
vazifasi: a) diniy e’tiqodlarni qat’iy dalillar bilan isbotlash va ular haqidagi Shubha 
hamda gumonlarni rad qilish; b) insonni aqidada oddiy taqlidchi bo‘lishdan har bir 
e’tiqodga hujjat keltira olish darajasiga ko‘tarish; v) islomning sof e’tiqodlarini 
adashgan zalolat ahlining Shubha va gumonlaridan himoya qilish.