Nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti shahrisabz filiali

ng
bilan yoziladi). Harflar sonining 
tovushlar sonidan 2 ta kamligi quyidagicha izohlanadi: kirill alifbosidagi 
j
harfi 
ikkita tovushni (
jo’ja
va
vijdon
), mavjud 
n
va 
g
harflari birikib, bitta tovushni 
ifodalaydi. Yangi alifbo bo’yicha o’zbek adabiy tilida 24 ta undosh mavjud bolib, 
ular 20 ta harf va 3 ta harfiy birikma bilan ifodalanadi:
b, d, f, g, h, j
(vijdon), 
 j
(jo’ja), 
k, l, m, n, p, q, r, s, t, v, x, y, z, g’, sh, ch, ng.
Kirill alifbosidagi
ц
harfi va 

---

80 
shu harf ifodalangan tovush o’zbek adabiy tilida 
s
tovushi va harfi yoki 
ts
tovushlari va harfiy birikmasi bilan ifodalanadigan bo’ldi.
 
O’zbеk adabiy tilida undoshlar quyidagicha guruhlarga bo’linadi
Ovoz va 
shovqinn
ing 
ishtiroki
ga 
ko’ra 
Hosil 
bo’lish 
usuliga ko’ra 
Hosil bo’lish o’rniga ko’ra 
Lab 
undoshlari 
Til undoshlari 
Bo’g’iz 
undo-
shi 
lab- 
lab 
lab-
tish 
til oldi 
til 
o’rta 
til 
orqa 
chuqu
r 
til 
orqa 
Sh
o
v
q
in
li
lar
jarang-li 
Po
rt
lo
v
ch
il
ar
Sof 
portlov-
chilar 
b 
d 
g 
jarang-
siz 
p 
t 
k 
q 
jarang-li 
Qori- 
shiq 
portlov-
chilar 
j 
jarang-
siz 
ch 
jarang-li Si
r
g’a
lu
v-
ch
il
ar
v z, j 
y 
g’ 
jarang-
siz 
f s, sh 
x 
h 
O
v
o
zd
o
r
(s
o
n
o
r)
lar
jarangli 
Po
rt
lo
v
ch
i-
si
rg
’a
lu
vc
hi
lar
Burun 
tovush-
lari 
m 
n 
n
g 
Yon 
tovush 
l 
Titroq 
tovush 
r 
8 ta jarangli undosh o’zining 8 ta jarangsiz juftiga ega: b – p, v - f, g – k, d – 
t, j (qorishiq) – ch, j (sirg’aluvchi) – sh, z – s, g’ – x. 
Tovush o’zgarishlari 
 
Nutq tovushlari talaffuz paytida ba'zi o’zgarishlarga uchraydi. Bular 
asosan ikki xil bo’ladi:
Tovush almashishi 
Tovush tushishi 
Unlilar 
Undoshlar 
Unlilar 
Undoshlar 
son – sana
ong – angla 
sayla – saylov
o’qi – o’quv
yutuq – yutug’i 
kurak– kuragi 
tug –tukkan
kеtdi-kеtti 
maktab-maktap 
yozsin-yossin 
shahar – shahri 
qorin – qorni
burun – burni 
ocha oladi-ocholadi 
mеn – mеning
past – pasay
sust – susay 
g’isht - g’ish 
farzand – farzan 
kеlsa - kеsa 

---

81 
yigitcha-yigichcha 
tanbur-tambur 
maqsad-maxsad 
ozod-ozot 
Bulardan tashqari, tovush o’zgarishlarining yana quyidagi ko’rinishlari 
mavjud: 
1. Singarmonizm
- unli tovushlarning moslashuvi, ohangdoshligi, 
uyg’unligi dеmakdir. Bu hodisa faqat turkiy tillarda uchraydi. Bunga ko’ra 
so’zlarning oldingi bo’g’inida qanday unli kеlsa, kеyingi bo’g’inida ham shunday 
unli kеlishi kеrak: 
burun, quruq, uzun.
Hozirgi o’zbеk adabiy tilida singarmonizm qonuniyati buzilgan. Masalan, 
bola
so’zida birinchi unli til orqa bo’lsa, ikkinchisi til oldi unli. 
2. Assimilyatsiya
qator kеlgan nutq tovushlarining bir-biriga ta'sir qilib 
o’ziga moslashtirishidir. Assimilyatsiya ikki xil bo’ladi:
1) progrеssiv assimilyatsiya
oldingi tovushning kеyingi tovushni o’ziga 
o’xshatishidir: 
aytdi – aytti, yurak+ga – yurakka.
2) rеgrеssiv assimilyatsiya
kеyingi tovushning oldingi tovushni o’ziga o’xshatishidir: 
yigit+cha = yigichcha, 
tuz+siz = tussiz.
Assimilyatsiya 
to’liq
va 
qisman
bo’lishi mumkin: 
otdan
– 
ottan
(to’liq), 
uchta
– 
ushta
(qisman).
3. Dissimilyatsiya
ikkita o’xshash tovushning noo’xshash bo’lib 
qolishidir. Dissimilyatsiya ham ikki xil bo’ladi: 
1) progrеssiv
: 
birorta – bironta, 
zarur - zaril;
2) rеgrеssiv
: 
ittifoq – intifoq, koridor - kolidor. 
4. Mеtatеza
undosh tovushlarning o’rin almashuvidir: 
tuproq – turpoq, 
aylanmoq – aynalmoq, yog’mir-yomg’ir, ahvol-avhol, o’granmoq- o’rganmoq. 
5. Tovush orttirilishi
hodisasi so’z boshida, so’z o’rtasida va so’z oxirida 
yuz bеrishi mumkin: 
stakan - istakan, stol – ustol, fikr–fikir, doir–doyir, tank–
tanka, disk–diska. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

82 
: 

---

83 
4.
 
Amaliy mаshg’ulоtlаr 
 
 
 
№ 
Amaliy mаshg’ulоtlаri mаvzulаri
Dars
sоаtlari 
hajmi 
I-semestr 
 
 
 
1-Modul. Savodxonlik asoslari fanining yetakchi tamoyillri 
1 
Savodxonlik asoslari fanining maqsad va vazifalari. Savodxonlik 
madaniyati yuzasidan test topshiriqlarini, imlo qoidalariga oid
mashqlar bajarish. “Blits” texnologiyasi bo’yicha ishlash. 
2 
Talabalarning savodxonligini baholash. Badiy matn bilan ishlash. 
 
 
 
 
2-Modul. Savodxonlik asoslari
 
3 
Lotin alifbosiga asoslangan yangi imlo qoidalari. Imlo qoidalari 
yuzasidan test topshiriqlarini, mashqlarini bajarish, “Blits” 
texnologiyasi bo’yicha ishlash. 
 
4 
Unli va undosh tovushlar orfoepiyasi. Orfografiya. 
5 
Tinish belgilari mavzusiga oid mashq, test topshiriqlarini 

---

84 
bajarish, “Blits” texnologiyasi bo’yicha ishlash. 
6 
Tovushlar tallafuzi va yozuvdagi ifodasi hamda tinish belgilariga 
doir mashq, test topshiriqlarini, bajarish, “Blits” texnologiyasi 
bo’yicha ishlash. 
7 
Bo’g’in ko’chirish qoidalari mavzusiga doir mashq, test 
topshiriqlarini, bajarish, “Blits” texnologiyasi bo’yicha ishlash. 
8 
Qo’shib yozish va ajratib yozish mavzusiga doir mashq, test 
topshiriqlarini, bajarish, “Blits” texnologiyasi bo’yicha ishlash. 
9 
Nutq uslublari mavzusiga doir mashq, test topshiriqlarini, 
bajarish, “Blits” texnologiyasi bo’yicha ishlash. 
10 
Diktant yozish texnikasi 
11 
Savodxonlik asoslari yuzasidan test topshiriqlarini, bajarish, 
“Blits” texnologiyasi bo’yicha ishlash. 

---

85 
 

---

86 
1.Savodxonlik asoslari fanining maqsad, vazifalari. 
2.O’zbek tilining imlo qoidalari. 
3. Kishilik tarixida qanday yozuvlar qo`llanilgan? 
4. Tilshunoslik fani nimalarni o`rganadi? 
6. Tovush va fonemaning farqini ayting 
7.Yangi imlo qoidalarining takomillashtirishi. 
8.Harflar imlosi. Unlilar imlosi. 
9.Nima uchun til ijtimoiy hodisa sanaladi? 
10.Nutq a’zolarining vazifalari nimalardan iborat? 
11.Metonimiya usuli haqida gapiring. 
12.Undoshlar imlosi. 
13.Til bilan yozuvning qanday bog’liq va farqli tomonlari bor. 
14.Lingvistik lug‘atlar va ularning turlari haqida gapiring. 
15.Bosh harflar qanday hollarda qo`llanadi? 
16.“Jamiyatsiz til, tilsiz jamiyat bo`lishi mumkin emas”, degan fikrni qanday 
izohlaysiz? 
17.O’zbek tili tarixida qo’llaniladigan qanday yozuvlarni bilasiz. 
18.Nima sababdan arab yoki kirillalifbosi emas, lotin alifbosi tanlandi. 
19.Tilda yuz beradigan o`zgarishlar birinchi navbatda uning qaysi bo`limida 
(sathida) yuz beradi va nima uchun? 
20.Oltoy tillar oilasi va turkiy tillar guruhi haqida nimalarni bilasiz? 
21.Paronimlarning omonimlarga o`xshash va farqli tomonlari haqida gapiring 
 22.
Nima sababdan tilimizda bir asrda shuncha o’zgarish ro’y berdi. Lotin 
alifbosiga o’tishga sabab bo’lgan omillar nimalardan iborat. 
23.Shevalar adabiy tildan qaysi jihatlariga ko`ra farqlanadi? 
24.Orfografiya nima?
25.Orfografiyaning asosiy imlo qoidalarini ayting. 
Atamalar haqida gapiring.
26rill, arab va lotin alifbolarining fonografik yozuvlar oldiga qo’yilgan talablar 
bo’yicha qiyosi. 
27Yangi alifboning o’ziga xos xususiyatlari. 
28.Tillarning geneologik tasniflanishiga ko`ra yer yuzida qanday til oilalari bor? 
29.Morfologik tamoyilga asoslanadigan imlo qoidalarini ayting. 
Paronimlar haqida gapiring.
30.O’zbek lotin alifbosining o’zbek tili milliy xususiystlariga buysundurilgan 
holda qabula qilinishi. 
31.O’zgarishlar oqibatida erishilgan natijalar. 
32.Milliy til nima va uning tarkibiga nimalar kiradi? 
33.Leksik urg`u nima? Uning qanday turlari bor? Ular o`zaro qanday farq qiladi? 
34.Metafora usuli haqida gapiring. 
35.Lotin alifbosining ta’limdagi ahamiyati. 

---

87 
36. O’zbek lotin alifbosidagi nechta harf o’zining tagshakliga ega. 
37.Tilshunoslikda tillarning qanday tasniflari mavjud? 
38.Yozuv nima? 
39.O`z ma’no va ko`chma ma’no haqida gapiring. 
40.Alifboda harfning qanday shakillarda bo’lish ijobiy xususiyat deb baholanadi. 
41.Ikki har xil tovushni ifodalash vazifasi mavjud bo’lgan harfni ko’rsating. 
42.Shevalar adabiy tildan qaysi jihatlariga ko`ra farqlanadi? 
43. Mantiqiy urg`u nima? U leksik urg`udan qandy farq qiladi? 
44.“
Leksikologiya
” so`zining ma’nosi va mohiyatini tushuntiring. 
45. Yangi alifbosidagi o’zgarishlar . 
46.Harflar imlosining ikkiga ajratilishi 
47.O`zbek tilida qanday lahjalar mavjud va ular qanday belgilarga ega? 
48. Ko`p ma’noli so`zlar haqida gapiring va misollar keltiring.
49. Fonologiya bo`limida tovushlarning qaysi tomoni o`rganiladi? 
50.Unlilar imlosi bo’limida tovushlarning amaldagi qoidalarida berilgan asosida 
joylanishi.
51.Undoshlar imlosi, ularning amaldagi imlo qoidalaridan farqi. 
52. Tilning tarkibiy qismlari deganda nimalar nazarda tutiladi? 
53. Leksik urg`uning qanday amaliy ahamiyati bor? 
54. Ko`p ma’noli so`z va omonimlarning farqi nimada?
55.Hozirgacha amal qilib kelingan imlo qoidalari qachondan boshlab joriy qilingan 
56. Harflar imlosi qismi necha paragrfdan iborat. 
57. Flektiv va polisintetik tillar haqida nimalarni bilasiz? 
58. Urg`u nima? Uning qanday turlari bor? 
59. Omonimlarning ko‘p ma’noli so‘zlardan farqini ayting? 
60.Unlilar imlosi bo’limidagi nechanchi paragrflarda sof grafik qoida berilgan.2.3.
61.O’zbek tiliga o’zlashgan arabcha so’zlarning ko’pchiligida uchunchi bo’g’inda 
aytish va yozish qabul qilingan.Bunday so’zlarga misollar keltiring. 
62. Tilshunoslikda tillarning qanday tasniflari mavjud? 
63. Dissimilyatsiya nima? 
64. Omonimlar va ularning turlari haqida gapiring.
65.Joriy etilayotgan imlo qoidalariga kiritilgan imlo qoidalariga kiritilmagan 
hodisalar haqida. 
66.Asos va qo’shimchalar imlosi. 
67. Morfologik tasnif bo`yicha bo`lingan amorf va agglyutinativ tillar guruhlari 
haqida qanday ma’lumotlarni bilasiz? 
68. Sinonimlarning ta’rifini aytib, misollar keltiring.
69. Urg`u sifatiga ko`ra qanday turlarga bo`linadi?
70.Qushib yozish qoidalari haqida ma’lumot. 
71. Asos va qo’shimchalar imlosiga ajratilgan paragriflar, keskin kamayishning 
uch sababi. 
72. Umumxalq ishlatadigan so‘zlar haqida gapiring.
73. Fonetika nimani o`rganadi? 

---

88 
74. Urg‘u orqali so‘z ma’nolarini farqlash mumkin bo‘lgan holatga misollar 
keltiring
75.Qo’shimcha qo’shilishi bilan so’z oxridagi unli o’zgarishi. 
76.Qo’shimcha qo’shilishi bilan so’zning tarkibidagi tovushlarning tushishi yoki 
ortishi 
77. Adabiy til nima?
78. Ko`p ma’noli so`zlarning antonimik xususiyatlari haqida gapiring.
79. Etimologik lug‘atlar haqida gapiring.
80.Qo’shib yozish qoidalari.
81.Qaysi hodisalar joriy etilayotgan imlo qoidalariga kritilmagan. 
82. Qipchoq lahjasi va uning fonetik-morfologik belgilari haqida gapiring.
83. Hosil bo‘lish usuliga ko‘ra undosh tovushlar haqida ma’lumot bering 
84. Tasviriy ifodalar haqida gapiring.
85. Yangi imlo qoidalariga ko’ra