Nizomiy nomidagi тoshkenт davlaт pedagogika universiтeтi maтyoqubova тozagul rajapovna alisher navoiy hayoтi va ijodi fani bo’yicha o’quv qo’llanma

Navoiyning  axloqiy-didaktik  qarashlari.  Shoir  mamlakatda  farovonlikka 
erishmoq,  osoyishtalik  o’rnatmoq,  el-ulusni  baxtiyor  ko’rmoq  uchun  nimalarga 
e’tibor bermoq lozimligini ko’rsatib beradi. Nafs, manmanlik, zulm, hirs, behuda 
intilishlarga  barham  bermoq  yo’li  bilangina  elni  shod,  mamlakatni  obod  qilish 
mumkin deb hisoblaydi:  
Тo hirsu havas xirmoni barbod o’lmas,  
Тo nafsu havo qasri baraftod o’lmas. 
Тo zulmu sitam joniga bedod o’lmas, 
El shod o’lmas, mamlakat obod o’lmas. 
Shoir nazdidi el qalbidagi hirsu havas xirmoni yelga sovurilmasa, nafs, kibru 
havo qasri barbod bo’lmasa, zulmu sitam joniga qattiq sitam berib, uni yo’qotmoq 
shart  bo’lsagina  el  ko’ngli  shod,  mamlakat  obod  bo’ladi.  Bu  she’r  faqatgina 
Navoiy  ijtimoiy-siyosiy  qarashlari  ifodasi  bo’libgina  qolmay,  undagi  obrazli 
ifodalar,  poetik  g’oyaning  yuksak  san’atkorlik  bilan  tasvirlangani  bilan  ham 
alohida diqqatga molikdir. 
Navoiy  jamiyat  kishilari  haqida  so’z  yuritar  ekan,  ularni  yuksak  fazilatlar 
egasi bo’lishlarini orzu qiladi. Quyidagi qit’ada shoir bu haqda shunday deydi: 
Uch kishidin uch ish yomon ko’rinur, 
Sanga arz aylay ahli dunyodin: 
Shohdin tundlig’, g’anidin buxl, 
Molg’a maylu, hirs donodin. 

---

 
74 
Ma’lumki,  jamiyat  taraqqiyoti,  mamlakat  obodonligi,  el-yurt  osoyishtaligida 
uch  kishining  o’rni  alohida  ajralib  turadi.  Bular:  shoh,  badavlad  kishilar  va  dono 
insonlardir. Shoh o’zining adolatli siyosati, badavlat kishi o’zining  sahovati, dono 
esa  oqilona  qarashlari,  ezgu  niyati  bilan  e’tiborga  molikdir.  Agar  ulardagi  bu 
sifatlarga  putur  yetsa  mamlakat  tanazzulga  yuz  tutishi  muqarrardir.  Shoirning 
yuqoridagi  baytlarida  xuddi  shu  masalaga  urg’u  berilgan.  Shohdagi  g’azab, 
davlatmanddagi  baxillik,  qizg’anchiqlik,  donodagi  mol  dunyoga  hirs  qo’yish  
singari illatlar dunyodagi engyomon ish sifatida baholanadi.   
Davrondan, zamon ahlidan shikoyat motivlari  shoir fardlarida aforistik tarzda 
ifodalangan. 
Ablah ani bilki, olamdin baqo qilg’ay tama’, 
Ahmoq ulki, olam ahlidin vafo qilg’ay tama’. 
Shoir  tasviricha,  dunyodan  mangulik,  abadiylik  tilagan  kishi  ablah,  olam 
ahlidan  vafo  istagan  kishi  ahmoqdir.  Zero,  dunyo  abadiy  bo’lmaganidek,  olam 
ahlida  ham  vafo  yo’qdir.Bunda  hayotning  o’tkinchiligi,  inson  yashashi  uchun 
berilgan  muddatni  ezgu  ishlarga  sarf  etishi  haqidagi  umumlashmalar  shoirona 
tasvirlangan. 
Ko’rinadiki,  bunday  she’rlarida  shoirning  hayot,  inson,  davr  haqidagi 
qarashlari uzoq kuzatish va mushohadalar natijasida hosil bo’lgan xulosalar tarzida 
berilgan.  Bunday  o’rinlarda  yuksak  ma’naviy  poklik,  axloqiy  yetuklik  ulug’lanib, 
zamondoshlarini bu sifatlarning aksi bo’lgan nuqsonlardan holi bo’lishlari haqidagi 
ba’zi bir mulohazalari ham ma’lum darajada o’z aksini topgan.