Nizomiy nomidagi тoshkenт davlaт pedagogika universiтeтi maтyoqubova тozagul rajapovna alisher navoiy hayoтi va ijodi fani bo’yicha o’quv qo’llanma

Hikoyat  va  hikmatlar.  Dostonda  har  bir  voqea  tasviridan  keyin  uning 
mohiyatini  tushunishga  yordam  beruvchi  umumlashma  tarzdagi  ibratli  hikoyat 
                                                           
1
 Қаюмов А. Асарлар. Ж.1. К.2. – Т.: 2008. 350 б.  

---

 
153 
berilgan.  Hikoyatlarning  ba’zilari  ayrim  tarixiy  shaxslar  hayoti  va  tajribasiga  oid 
bo’lsa, ba’zilari xayoliy va  majoziy mazmunga egadir. Hikoyatlarning ko’pchiligi 
xalq og’zaki zaminida yuzaga kelgan. Dostondagi hikoyatlar mazmun va mohiyati 
jihatidan  oldingi  boblardagi  voqealarga  tutashib  ketadi  va  o’zidan  keyingi 
hikmatlarga zamin tayyorlaydi. Hikoyatlar dostonga rang-baranglik bag’ishlab, uni 
o’qishni  yengillashtiradi.    Asarda  jami  o’n  yettita  she’riy  hikoyat  bor.  Ular 
g’oyatda  qisqa  va  ixcham,  mazmun  va  fikr  aniq,  xulosalar  lo’nda  qilib  berilgan. 
Hikoyatlarda Navoiy hayotning turli-tuman masalalariga e’tiborni qaratadi. Ularda 
davlat  va  hokimiyatni  boshqarish,  xalqqa  munosabat,  kishilar  o’rtasidagi  sadoqat, 
vafo, mehr-oqibat, dunyoning o’tkinchiligi va boshqa hayotning ko’rinishlariga oid 
ezgu  fikr-mulohazalar  keltirilgan.  Bu  orqali  shoir  kishilarni  ezgu  insoniylikka 
undaydi.   
Dostondagi  Iskandar  va  gado  hikoyati,  Ikki  vafoli  yor  hikoyati,  Sulton  Abu 
Said Ko’ragon hikoyati, Bahromgo’r hikoyatida podshohlar faoliyatiga oid fikrlar 
ilgari  suriladi.  Shoir  bu  hikoyatlarda  ma’lum  voqea  orqali  shohlarga  nasihatlar 
qiladi.  Bu  hikoyatlarda  shoir  podshohlar  faoliyati  qanday  bo’lishi  kerak,  qay 
yo’sinda davlat boshqarilsa, elga ko’proq foyda tegadi, degan mulohazalarni ilgari 
suradi.  Navoiy  hukmdorlarni  adolatparvarlik,  xalqparvarlik  bilan  ish  yuritishga 
chaqiradi.  Badbinlik,  uzoqni  ko’ra  bilmaslik  yomon  oqibatlarga  olib  kelishi 
mumkinligini  Abu  Said  Ko’ragon  hikoyatida  asoslab  beradi.  O’z  sipohlarining 
talablarini ado etmagan, ularga diqqa-e’tibor qaratmagan Abu Said Ko’ragon urush 
paytida o’z sipohlarini qo’lda tutib tura olmadi, dushmandan yengilib boshi kesildi. 
Navoiy bu voqeadan shunday xulosa chiqaradi:  
Ne shahdin ki, atbon xushnud emas, 
Pushaymonlig’i ish chog’i sud emas. 
 
Sipohdin judo shoh erur bir kishi, 
Ne bo’lg’usidir bir kishining ishi. 
Ba’zi  hikoyatlarda  inson  ruhiyatining  g’oyatda  nozik  qirralari  yoritiladi. 
Ularda  inson  xarakterining  turil  qirralari  yoritiladi.Iligi  kesilgan  kishi  hikoyati 
bunga misol bo’la oladi. Bir kishiga tuhmat qilib, qo’lini kesadilar. U hech kimga 
hech  narsa  demay  shahardan  chiqib.  Bir  vayronaga  boradi  va  u  yerda  o’ziga 

---

 
154 
o’xshagan  qo’li  kesilganlarni  ko’radi.  Bunda  shoir  kishi  faqat  dardini  tushina 
biladigan,  o’zi  ham  shunday  alamni  chekib  ko’rgan  kishigina  yuragidagi  dardu 
alamini  ochiq  izhor  etishi,  hamdard  bo’lishi  mumkin  deydi:  “Kishi  topsa 
hamdardini nogahon, Ne imkon, nihon dardni qilmoq nihon ”.  
Hikoyatlar  ba’zan  masal  shaklida  ham  keladi.  Bulbul  va  zog’,  baliqlar 
hikoyati,  kabutar  hikoyatlari  shular  jumlasidandir.  Bu  esa  fikrni  yanada  aniqroq, 
ta’sirliroq  ifodalashga  yordam  beradi.  Dostonda  Majnunga  oid  ikkita  hikoyat, 
Luqmon  hikoyati,  xurosonlik  ikki  rafiq  hikoyati,  tojir  hikoyati,  Mashriqdan  ganj 
topgan  kishi  hikoyatida  shoir  turmushning  turli  ko’rinishlari  haqida  nasihatlar 
beradi.  Dunyoning  o’tkinchiligi,  mol-dunyoga    hirs  qo’ymaslik  haqidagi 
xulosalarining  ular  mohiyatiga  singdirib  yuboradi.  Hikoyatlar  shoirning  Iskandar 
faoliyatiga munosabatini aniqlashga yordam beradi.     
Dostonda  hikoyatlardan  keyin  keltiriladigan  hikmatlar  ifoda  etilayotgan  fikr-
mulohazalarni  mantiqiy  jihatdan  asoslaydi,  ularga  falsafiy  yakun  yasaydi, 
hikoyatlardagi fikrlarni yanada to’ldiradi.