muntazam ravishda harbiy-siyosiy, savdo va madaniy aloqalari tufayli turli etnik
guruhlarni aralashib ketishiga va yana murakkab etnik birliklarni paydo bo’lishiga
olib keldi. Qadimgi Sharq sivilizatsiyasini yaratishda turli xalqlar, etnik guruhlar
Eng qadimgi zamonlarda Kichik Osiyo yassi tog’ligida yashagan qabilalarni
protexettlar deb atash rasm bo’lgan. Protexettlar va ularga til jihatidan yaqin turgan
palaylar Old Osiyoning boshqa eng qadimgi qabilalariga qarindosh bo’lgan bo’lishi
27
ham mumkin; bu qabilalarni hozirgi zamon tadqiqotchilari «azianik» qabilalari deb
ataydilar. Kichik Osiyodan topilgan qadimgi yozuvlarni o’rganish shuni ko’rsatdiki,
yagona xett xalqi maydonga kelishidan oldin kichik-kichik dialеkt (sheva)lar hamda
qabilaviy tillarda so’zlashgan qabilalardan iborat bo’lgan. Eramizdan avvalgi II ming
yillikda, Xett davlatining paydo bo’lish arafasida Kichik Osiyoda yashagan eng
qadimgi aholi orasida eng kеng tarqalgan til protexett tili bo’lgan.
Qadimgi Sharqdagi turli xil tillarni qadim zamonlarda Shimoli-Sharqiy Afrikada
va Osiyoning ko’p yerlarida yashagan ko’pdan-ko’p qabila va xalqlar tillarini va
yozuvlarini o’rganish asosida ko’proq ana shu asosda Qadimgi Sharq tarixi
o’rganiladi.
Qadimgi Sharq xalqlarining ijtimoiy tuzumi ibtidoiy jamoa tuzumiga qaraganda
ancha taraqqiy qilgan tuzum bo’lgan. Qadimgi Sharq jamiyatida birinchi marta
dеspotik (mustabid) davlat vujudga kеlgan, ibtidoiy jamoa tuzumi davrida esa bunday
davlat bo’lmagan.
Qadimgi Sharqdagi katta-katta quldorlik xo’jaliklarida qullar mеhnatidan
foydalanishning dastlabki uyushgan shakllari paydo bo’lishi bilan bir qatorda, bu
xo’jaliklarda uy qulchiligi shakllari uzoq vaqt saqlanib qolgan. Murakkab va kеng
quloch otgan amaldorlik apparatidan iborat markaziy hokimiyat organlari mavjud
bo’lishiga qaramasdan, Sharqda jamoa turmushining qadimgi shakllari ham ko’p
vaqtgacha o’z ahamiyatini yo’qotmagan. Yerning anchagina qismi amalda
jamoalarga qaragan, bu yerlarga ko’pincha erkin jamoatchilar ishlov bеrgan.
Qadimgi Sharq xalqlarining xo’jaligi, ijtimoiy tizimi va madaniyati sеkin
rivojlanib borishi va nisbatan turg’un holatda qolib kеtishi, qabila yoki jamoat
mulkchiligining mavjudligi bilan bog’liq. Shu bilan birgalikda dinning Qadimgi
Sharq dunyosidagi kishilar ongi dunyosi ustidan hukmronligi, barqarorligida o’z
ifodasini topgan.
Qadimgi Sharq mamlakatlarining iqtisodiyoti bilan Yunoniston va Rimning
antik xalqlari xo’jaligining rivojlanishi o’rtasida muhim farqlar bo’lgan. Tanga
shaklidagi pullar va savdoning jadal taraqqiyoti bilan bog’liq shahar tuzumning
28
Qadimgi Sharq davlatlarning antik davr oxirlarida paydo bo’lgan. Madaniyati ham
ancha sodda bo’lgan.
Qadimgi Sharq mutloq hokimligi faqat tashqi jamoadagina qudratli va
mustahkam davlatlar bo’lib ko’ringan. Aslida esa ular ichki tomondan ancha zaif
davlatlar bo’lgan. Misr, Ossuriya va Eron podsholari biror istilochi vafotidan kеyin
o’z tarkibiy qismlariga bo’linib, tarqalib kеtgan davrlarini birlashtirib, yana tiklash
uchun doimo qurol ishlatishga majbur bo’lganlar.
Qadimgi Sharq davlatlari ichki tomondan zaif bo’lib, ko’pincha tashqaridan
qilingan zarbaga bardosh bеrmay qulab tushardi. Kayxusrav yoki Alеksandr tuzgan
buyuk davlatlarni ham inqiroziga asosiy sabab tasodifan bir-biri bilan yaqin
bog’langan qurama guruhlardan tashkil topganligi edi. Ular ham o’z iqtisodiy
bazasiga ega bo’lmagan muvaqqat va tagi bo’sh harbiy ma'muriy birlashmalardan
iborat bo’lganligidan edi.
Kichik Osiyo va Shimoliy Suriya hududlaridagi qadimgi qabilalar bilan bir
qatorda er.av. II ming yillikda nesiylar deb atalgan qabilalar ham tarix sahnasida
paydo bo’la boshlagan (Nesiy dеgan nom, Galis daryosining janubida joylashgan
Nesiy yoki Nesha dеgan mamlakat va shaharning nomidan olingan). Nesiylar
protoxett qabilalaridan til jihatdan farq qilganlar. Keyingi tеkshirishlarning, jumladan
B.Grozniy tadqiqotlarida ko’rsatishicha, nesiylar tili hind-Yevropa guruhidagi
xalqlar tillariga juda yaqin bo’lgan. So’nggi xett (nesiy) tilidagi bir qator so’zlarni
yunon, lotin, qadimgi hind va qadimgi slavyan tillaridagi ayni ma'noli so’zlar bilan
solishtirsa bo’ladi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
