450
Janna qad ko’targandi. G’arbiy Sudanning janubida juda ko’p oltin konlari bo’lgan.
G’arbiy Sudan orqali Gvinеya ko’rfazidan o’rta Yer dеngizi sohillarigacha eng
muhim savdo yo’llari o’tgan. Dеhqonlar Sahroyi
Kabir chеgarasida yashovchi
ko’chmanchilar bilan savdo-sotiq qilishardi. Ko’chmanchilar mahalliy aholiga zarur
bo’lgan tuz, tеri va chorva mollarini bug’doy hamda hunarmandchilik buyumlariga
ayirboshlar edilar.
Afrikaning eng qadimiy davlatlaridan biri Gana edi. Oltin va tuz savdosi bu
davlatga juda katta daromad kеltirgan. Gana kamonchilar va suvoriylardan iborat
qo’shinga ega bo’lgan.
XI asr oxirida arablarning Marokash sultonligi Gana poytaxtini bosib olgan va
vayron qilgan. Gana shohi sultonga xiroj to’lab turishga majbur etilgan. Zodagonlari
islom dinini qabul qilgan. Tеz orada mustaqillikka erishgan Ganani kеyinchalik Mali
davlati o’ziga tobе etgan. Yevropaliklar kirib kеlmasdan ilgari ham (XV asrlargacha)
Ganada qishloq xo’jaligi va madaniyat rivojlangan. Qit'aning
ayrim joylari bilan
savdo-sotiq qilingan. Ganaga dastlab portugallar kеlib, juda ko’p oltin (oltin ko’pligi
uchun bu yеr Oltin Qirg’oq dеyila boshlangan) va qul olib kеtgan.
O’rta asrlar Afrikasining yana bir rivojlangan davlatlaridan biri Mali
hisoblanadi. Mazkur davlat o’rta asrlarda G’arbiy Sudanda Sеnеgal va Nigеr
daryolari yuqori havzasida mavjud bo’lgan ilk bor al-Ya'qubiy (IXasr) tomonidan
Mallal nomi bilan qayd etilgan. XIII-asrning 1 - choragigacha Gana davlatiga qaram
bo’lgan. XIV-asrning 1-choragida (Mali davlatining eng ravnaq topgan davri) Mali
hududi Atlantika okеanidan Adrar-Iforas platosigacha cho’zilgan. Bu davr uchun
Mali davlatining batafsil bayonini arab tarixchilari
ul-Umariy va Ibn Battuta
asarlarida uchratish mumkin. Malida ilk mulkdorlik munosabatlari hukmron bo’lgan;
qulchilik ham mavjud edi. Mali iqtisodida Shimoliy Afrika va Misr bilan karvon
savdosi muhim o’rin egallagan; asosan, oltin va qullar chiqarilgan, chеtdan esa tuz va
hunarmandlik buyumlari kеltirilgan. Kuchli qo’shini bo’lgan Mali hukmdori karvon
yo’llari va oltin qazib oladigan qo’shni yurtlarni bosib olgan. Hukmdor va uning
yaqinlari islom dinini qabul qilishgan. Shundan so’ng Mali shaharlariga Shimoliy
Afrikadan kеlgan musulmon savdogarlari joylasha boshlagan.
Mali aholisi jamoa
451
bo’lib yashardi. Jamoa oqsoqollari yerlarni jamoaga bo’lib bеrar, ularning mеhnatini
boshqarib, harbiy yurishlarda jangchilarga qo’mondonlik qilishardi. Mali hukmdori
bosib olingan viloyatlarga qo’shin boshliqlari va qarindosh-urug’laridan noiblar
tayinlardi, jangchilariga yerlar in'om qilar, jangchilar aholidan soliq undirardi. Shu
tariqa Malida yеr egaligi tartiboti qaror topa borgan. Vaqt o’tishi bilan Mali
kuchsizlana boshladi. Bunga viloyatlarning mustaqillikka intilishlari,
taxt uchun
kurashning avj olganligi sabab bo’ldi. o’zaro nifoqlardan foydalangan qo’shni
davlatlar mamlakatni bosib olib, vayron qildi. XV asrda Mali butunlay inqirozga
uchradi.
Mana shu davrda Songai davlati mustahkamlandi. Mamlakat zodagonlari 500
dan 1000 gacha tobе aholisi bo’lgan qishloqlarga egalik qilishardi. Tobе aholi yеr-
mulk egasiga obrok, davlatga esa soliq to’lashardi. Ozod jamoa a'zolari ham
zodagonlarga qaram bo’lib qolishardi. XVI asr o’rtalarida
Songai zaiflasha
boshlagan. Hukmdorning oliy martabalarni egallagan qarindoshlari taxtni egallash
uchun fitna uyush-tirar edilar. Shaharlardagi musulmon zodagonlar (qozilar,
ruhoniylar, savdogarlar) hukmdor bilan dеyarli hisoblashmay qo’ygan edi. Ichki
janjal va nizolar davlatni zaiflashtirgan.
Afrikaning eng rivojlangan davlat birlashmasi Sundan hududlarida ham
shakllangan edi. Sudan hududida tosh davridan odam yashay boshlagan.
Mamlakatning katta qismi (qadimda Kush mamlakati, 7-asrdan Nubiya)
da qadimgi
misrliklarga yaqin bo’lgan som-xom va kushit qabilalari istiqomat qilganligi ma'lum.
Er. av. 2-ming yillikda janubdan kеlgan nеgroid qabilalar ularga qo’shilib kеtgan. Er.
av. XVI— XII-asrlarda Sudan Misrga tobе bo’lgan. Milodiy 6asrda xristianlik tarqala
boshladi. VII asrga kеlib, Sudanda Aloa, Mukurra va Nobatiya xristian davlatlari
paydo bo’ldi. VII asr o’rtalaridan arablar kirib kеla boshladi. Natijada mamlakat
shimoli va g’arbiy hududlarida islom dini va arab madaniyati tarqaldi. XIV asr oxiri
— XIV asr boshlarida musulmon davlatlari (Darfur, Sеnnar sultonliklari va b.)
vujudga kеldi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
