Nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti “Himoyaga ruxsat etilsin”

2.1. Maktabgacha katta yoshdagi bolalarda nutqiy muloqot madaniyatini shakllantirish.

Nutqni rivojlantirish metodikasi maktabgacha ta᾿limdagi boshqa xususiy metodikalar bilan uzviy bog‘liq bo‘ladi, chunki nutq – bola shaxsini to‘la - to‘kis rivojlantirishning eng muhim vositalaridan biridir. Atrofdagilar nutqni tushunish va bolaning o‘z faol nutqi har qanday pedagogik jarayonda zarurdir. Nutq bolaning butun faoliyatida unga yo‘ldosh bo‘ladi. Intellekt ya᾿ni tashqi dunyoni xotira, tasavvur, hayolot, fikrlash, shuningdek, nutq yordamida anglash qobiliyati – bu insonni hayvondan ajratib turuvchi muhim xususiyatlardir. Va intellekt ham, nutq ham insonda ilk bolalik yoshida paydo bo‘ladi, hamda u o‘smirda va yosh yigitda faqatgina uning organizmi rivojlanayotgani uchun emas, balki ushbu odam nutqni ham o‘zlashtirib olgan taqdirdagina jadal takomillashib boradi.

Maktabgacha yoshdagi bolalarda nutq rivojlanishi bilan bir qatorda turli psixologik jarayonlar ham rivojlanadi. Xususan xayolning rivojlanishi bevosita nutq rivojlanishi bilan bog‘liq bo‘ladi. Maktabgacha yoshdagi bolalar nutqi rivojlanishi davrida lug᾿atiga yangi so‘zlar qo‘shiladi va bola o‘z tasavvuri orqali ushu obrazni hayolan jonlantiradi. Bola tushunmagan so‘zlarni ota-onaga savol berish orqali bilimini mustahkamlaydi. Aynan ushbu yangi so‘zni lug᾿atiga qo‘shib qo‘yadi. Shu orqali lug᾿atni rivojlanishi ko‘rish mumkin. Maktabgacha ta᾿lim tashkilotida tarbiyachi ham o‘tkazayotgan faoliyatlari orasida bolalarga notanish bo‘lgan so‘zlardan foydalanish orqali, bolalar lug᾿at boyligini oshirib borish ham maqsadga muvofiq sanaladi. Bola o‘zini o‘rab turgan atrof-olam bilan tanishar ekan, uning dunyoqarashi kengayadi, fikrlash surati ortadi. Albatta bu jarayon o‘z-o‘zidan sodir bo‘lmaydi, nutq asosida ushu jarayon sodir bo‘ladi. Bolalar nutq madaniyatini shakllantirishda esa nutqning lug᾿at, grammatika, tovush madaniyati, tovushlarni to‘g᾿ri talaffuz etish, fonetik, orfoepik tomonlari tahlil qilinadi, korreksion ishlar olib borib, ravon nutq hosil qilinad.

Nutq madaniyati tildan maqsadga muvofiq va ta᾿sirchan tarzda foydalana olishni ta᾿minlaydigan ko‘nikma, malaka va bilimlarning yig‘indisi bo‘lib, tilda mavjud bo‘lgan, uning imkoniyatlaridan kelib chiqadigan xilma-xil ifoda vositalaridan fikr uchun eng ma᾿qullarini tanlay bilish va shu asosda go‘zal nutq tuza olish mahorati hisoblanadi. Maktabgacha katta yoshdagi bolalarda nutq madaniyatini ideal darajaga chiqarish atrofidagi uni o‘rab turgan insonlar bilan bo‘ladigan muloqot asosida rivojlanadi, sayqallanib boradi. Tarbiyachining bu boradagi o‘rni, ro‘li juda katta ahamiyat kasb etadi. Maktabgacha ta᾿lim tashkilotida tarbiyachi oilada esa ota-ona nutqi bola uchun andoza bo‘lib xizmmat qiladi. Bolalar nutqi kattalar nutqiga taqlid asosida rivojlanadi. Ulardagi mavjud xto-kamchilik turli jargon, varvarizm kabi so‘zlar ham ko‘chib o‘tishi kuzatiladi. Bolalar bilan muloqot vaqtida nutq madaniyatiga rioya qilgan holda so‘zlashish maqsadga muvofiq bo‘lib, bu bolalar nutq madaniyati rivojida muhim omillardan sanaladi.