Nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti fizika matematika fakulteti
Download 75,42 Kb.
|
jahongir kurs ishi
- Bu sahifa navigatsiya:
- Reja
- 4-Xulosa
- Foydalanilgan adabiyotlar.
|
TA’LIM VAZIRLIGI NIZOMIY NOMIDAGI TOSHKENT DAVLAT PEDAGOGIKA UNIVERSITETI FIZIKA – MATEMATIKA FAKULTETI INFORMATIKA O’QITISH METODIKASI KAFEDRASI “Intellektual tizimlarning mustaqil ta’lim uchun imkoniyatlari” mavzusidagi KURS ISHI
TOSHKENT – 2020 Nizomiy nomidagi Toshkent Davlat Pedagogika Universiteti Fizika – matematika fakulteti Informatika va uni o‘qitish metodikasi ta’lim yo‘nalishi “Intellektual tizimlarning mustaqil ta’lim uchun imkoniyatlari ” fanidan yozilgan kurs ishiga doir komissiya XULOSASI Talaba ___________________________________________________________ning _______________________________________________________________________________________________________________________________mavzusidagi Kurs ishiga ilmiy rahbar xulosasi: Rejani to‘g‘ri yoritilganligi: __________________________________________ _____________________________________________________________________ Talabaning mustaqil va erkin faoliyati: ________________________________ __________________________________________________________________________________________________________________________________________ Nazariy yozma bayoniga qo‘yiladigan reyting ball (himoya kuniga qarab): Ilmiy rahbar: S.Tursunov ________________ ( 5 baho) Kurs ishi himoyasiga komissiya xulosasi ______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ Kurs ishi himoyasiga qo‘yiladigan reyting baho: ______(5 bahogacha) Jami: __________________________ (5 baho)
Dekanatda qayd etilgan kun ShO‘:_______________________________ Reja:3-§ Intellektual tizm imkoniyatlari 18 4-Xulosa 27 Foydalanilgan adabiyotlar. 28
Kirish. Birinchi Prezidentimiz I.Karimov XXI asrni ma’naviy-ma’rifat asri, ilm-fan madaniyat va axborotlar asri deb ta’riflar ekan, bu bilan hozirgi davrning muhim belgisi va xususiyatini ham belgilab berganini payqab olish qiyin emas. O‘zbekistonda ta’lim-tarbiya sohasini isloh qilishning asosiy omillaridan biri bu ta’lim jarayoniga zamonaviy axborot va kommunikasiya texnologiyalarini joriy etish bilan bog‘liq bo‘lib, respublikamiz birinchi Prezidenti I.A.Karimov bu masalada “… bugun hayotimizga chuqur kirib borayotgan Internet tizimini keng joriy etish, yoshlarimizni O‘zbekistonning qadimiy va boy tarixi, ezgu qadriyatlarimiz, yuksak axloqiy fazilatlar ruhida tarbiyalashga xizmat qiladigan milliy intellektual tizimni shakllantirish va rivojlantirish, bu borada o’zbek tilining imkoniyatlaridan samarali foydalanish masalasi doimo e’tiborimiz markazida turishi lozim”ligini ta’kidlaydi. 2008 yilda boshlangan jahon moliyaviy – iqtisodiy inqirozi sharoiti iqtisodiy islohotlarni yanada chuqrlashtirish, iqtisodiy rivojlanishning innovasion yo‘li juda dolzarb ekanligini isbotlab berdi. Bu borada birinchi Prezidentimizning “Jahon moliyaviy – iqtisodiy inqirozi, O ‘zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo‘llari va choralari” kitobida ham quyidagi fikrlari keltirilgan: “… innovasion texnologiyalarni keng joriy etish – O‘zbekiston uchun inqirozni bartaraf etish va jahon bozorida yangi marralarga chiqishning ishonchli yo‘lidir”. Buning uchun avvalom bor tinchlik va barqarorlik muhimdir. Bu kabi vazifalarni bajarish kadrlar tayyorlash milliy modelini amalga oshirishning bosqichlarida belgilab berilgan bo‘lib, uning kelajakdagi istiqboli Prezidentimiz tomonidan ilmiy asoslab berildi. Modelni amaliyotga tatbiq etish o’quv jarayonini texnologiyalashtirish bilan uzviy bog‘liqdir. Ilmiy texnikaviy taraqqiyot ishlab chiqarishning ko‘p sonli tarmoqlari bilan bir qatorda ta’lim sohasiga ham zamonaviy intellektual tizimni joriy etishni taqozo etmoqda. Shu boisdan, Kadrlar tayyorlash milliy dasturida “o‘quv-tarbiyaviy jarayonni ilg‘or pedagogik va intellektual tizim bilan ta’minlash“ zarurati e‘tirof etildi, uning ikkinchi va uchinchi bosqichlarida bajariladigan jiddiy vazifalardan biri sifatida belgilandi”. Bu yo’nalishlar Prezidentimizning 2002 yil 30 mayda qabul qilingan “Kompyuterlashtirishni yanada rivojlantirish va axborotkommunikasiya texnologiyalarini joriy yetish” to‘g‘risidagi farmonida ko`rsatilgan vazifalarni bevosita to‘ldirib, ularning dolzarbligini yanada oshirmoqda. O‘zbekiston Respublikasining «Ta’lim to‘g‘risida»gi Qonuni, Kadrlar tayyorlash milliy dasturi, «intellektual tizimni»tog‘risidagi Qonun, O’zbekiston Respublikasi Prezidentining «O‘zbekiston Respublikasi jamoat ta’lim axborot tarmog’ini tashkil etish to’g’risida» 2005 yil 28 sentyabrdagi PK191-son qarori hamda O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi Kompyuterlashtirish va axborot-kommunikasiya texnologiyalarini rivojlantirish bo’yicha Muvofiqlashtiruvchi kengashning 2008 yil 20-iyundagi 22-son majlis bayoniga muvofiq ishlab chiqilgan bo’lib, u ta’lim muassasalarida yaratilayotgan va amalda ko’llaniladigan fanlarning elektron o’quv-metodik majmualariga bo’lgan asosiy talablarni belgilab beradi. «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» talablarini amalga oshirish hamda yosh avlodni yuqori saviyada tarbiyalashni ta’minlash maqsadida milliy qadriyatlar singdirilgan fanlar bo’yicha elektron o‘quv-uslubiy majmualar yaratish davlat ahamiyatiga ega bo’lgan masalalar qatoriga qiradi. Bugungi kunda ilm-fan jadal taraqqiy etayotgan, zamonaviy axborot-kommunikasiya vositalari keng joriy etilgan jamiyatda barcha fan sohalarida bilimlarning tez yangilanib borishi, ta’lim oluvchilar oldiga ularni tez va sifatli egallash bilan bir qatorda, muntazam va mustaqil ravishda bilimlarni egallash vazifasini qo’ymoqda. Shuning uchun milliy istiqlol g’oyasiga sodiq, yetarli intelektual salohiyatga ega, ilm-fanning zamonaviy yutuqlari asosida mustaqil fikr va mushohada yurita oladigan shaxslarni tarbiyalash hamda raqobatbardosh, yuqori malakali kadrlarni tayyorlash masalasi elektron o’quv-uslubiy majmualarining yangi avlodini yaratishni talab qilmoqda. Kadrlar tayyorlash milliy modeli talablariga mos keladigan hamda Davlat ta’lim standartlari asosida ishlab chiqilgan «Uzluksiz ta’lim tizimi uchun o’quv adabiyotlari yangi avlodini yaratish konsepsiyasi»ning asosiy vazifalaridan biri sifatida elektron o‘quv-uslubiy majmualarining yaratish uchun ilmiy-g‘oyaviy, psixologik-pedagogik va metodik talablarni ishlab chiqish, elektron o’quvmetodik majmualaridan to’g’ri va rasional foydalanish maqsadida ularning mavjud shakllari va turlariga aniq ta’riflar berish hamda mamlakat miqyosida zamonaviy elektron o‘quv-metodik majmualarni tayyorlash bo‘yicha strategik masalalar ko’lamini aniqlash belgilangan. Fanning elektron o‘quv-metodik majmuasi (keyingi o’rinlarda EO’MM) deganda, Davlat ta’lim standarti va fan dasturida belgilangan talablar asosida talabalar tomonidan egallanishi lozim bo’lgan bilim, ko’nikma va malakalarni kompetentlik darajasida rivojlantirishni, o‘quv jarayonini kompleks loyihalash asosida kafolatlangan natijalarni olishni, mustaqil bilim olish va o‘rganishni hamda nazoratni amalga oshirishni ta‘minlaydigan, talabaning ijodiy qobiliyatlarini rivojlantirishga yo’naltirilgan elektron ko’rinishdagi o‘quv– metodik manbalar, didaktik vositalar va materiallar, mezonlarini o‘z ichiga oladi. Mamlakatimizda ta’lim sohasida ro‘y berayotgan tub yangilanishlar har bir ta’lim muassasasida o‘quv jarayoni metodik ta’minotini rivojlantirishni talab etadi. Zamonaviy axborot va kommunikasiya texnologiyalari yaqin yillar ichida pedagogik innovasiyalarning asosiy manbai bo’lib qoladi.
«Intellekt» so‘zi lotincha «intellectus» so‘zidan kelib chikkan bulib, u bilish (aniklash), tushunish yoki faxmlash (aql) ma’nosini beradi. «Intellekt» so’zini aniklovchi, psixologlar tuzgan uch-ta tushunchani (Katta sovet entsiklopediyasi va Vester-ning amerika luratidan olingan) keltiramiz. Bu tushun-chalar «intellekt» tushunchasi mazmunini aniklash uchun yordam beradi.
Yuqorida aniklangan «intellekt» tushunchasidan shun-day xulosa chikarish mumkinki, ya’ni intellekt fakat insonlarga tegishli va odam akliy kobiliyatining uziga xos ulchovidir. Psixologlar shunday maxsus usul-lar yaratdilarki, bu usullar yordamida tajriba orkali odamning intellektual (aqliy) darajasini aniklash mumkin buldi. Natijada shu narsa aniklandiki, intellektning individual darajasi o‘rtasidan surilishi (ORISHI) odamning fizik imkoniyatlari darajasi kabi-dir. Agar urtacha akliy kobiliyat 100 ball deb kabul kilinsa, u xolda uta kobiliyatli insonlarda bu kursatkich 150, 180, xattoki 200 ballga etish mumkin. Amerikalik shaxmatchi, jaxon eks-chempioni Robert Fisherning bu kursatkichi 187 ball bulgan, XIX asr yarmida yashagan angliyalik mantikchi Djon Styuart Mill uch yoshidayok kadimgi yunon tilida gapira olgan va uning kursatkichi 190 ball-gacha borgan. Shuni kayd kilish lozimki, evolyutsiya davrida intellekt birmuncha bir tekis, inqilobiy rivojlanish davridan toki zamonaviy inson intellekti paydo bulgunga kadar bulgan davrni bosib utgan. Intellektning evolyutsion rivojlanishi berilgan bos-kichdan birmuncha yukori printsipial, a’lo darajadagi tashkil topgan boskichga utish bilan davom etadi. Shuning uchun jamiyatning turli rivojlanish boskichlarida yashagan insonlarning intellektini bir-biriga solishtirib bo‘lmaydi. «Sun’iy intellekt» tushunchasiga turlicha ma’no kiritish mumkin. Turli mantiq va xisoblash masalalarini echuvchi EXMdagi intellektni e’tirof etishdan tortib, to insonlar yoki ularning ko‘pchilik qismi orqali echiladigan masalalar majmuasini echadigan intellektual sistemalarga olib boradigan tushunchagacha kiritish mumkin. «Suniy intellekt» tushunchasi boshidan va shu kunga kadar olimlar-ning bu tushunchaga bo‘lgan munosabati va ularning «sun-’iy» so‘ziga nisbatan kelishmovchiligi tufayli karshiliklarga uchramokda. Masalan, UzR FA Kibernetika institutining sobiq, direktori, marxum akademik V. M. Glushkov «sun’iy idrok» so‘zini kushtirnoksiz ishlatgan. UzR FA « Suniy intellekt » masalalari buyicha ilmiy igilish raisi akademik G. S. Pospelov fikricha, « Suniy intellekt » xakida xech kanday so‘z bulishi mumkin emas, ya’ni xozir ham, yaqin kelajakda ham «o‘ylaydigan mashina» bulmaydi. « Suniy intellekt » tushunchasini uzgartirish kech bo‘ldi, — deb yozadi u. Bu narsa injener, matematik, EXM va elektronika buyicha mutaxassislar, psixolog, faylasuflarni birlash-tiruvchi juda katta ahamiyatga ega bulgan ilmiy yunalish ekanligiga xech kimda shubxa yuk. U odamlarning maksadi — komp yuterlarning maxsus programmali va appa-ratli vositalarini yaratish. Kompyuterning qobiliyati ijodiy natijalarni berib turishdan iborat.» « Suniy intellekt » tushunchasini anik ta’riflash shuni taqozo kiladiki, bu ilmiy yo‘nalish oyoqqa turish va rivojlanish bosqichidadir. Bugungi kunga kelib, shu narsa ma’lum bo‘ldiki, « Suniy intellekt » terminiga tabiatdagi jarayon va xodisa-larni o‘rganish (tadqiqot kilish) da insondagi ayrim intellektual qobiliyatlarni texnik jixatdan mujassamlashtirgan umumiy tushuncha deb qaramoq lozim. Axborot texnologiyalari maʼlumotlarni boshqarish va qayta ishlash texnologiyalaridir. Odatda bu atama ostida kompyuter texnologiyalari tushuniladi. Axborot texnologiyalari sohasida turli axborotni EHM va kompyuter tarmoqlari orqali yigʻish, saqlash, himoyalash, qayta ishlash, uzatish kabi amallar ustida ishlar olib boriladi. Axborot texnologiyasi asosiy texnik vositalari sifatida hisoblash- tashkiliy texnikadan tashqari aloqa vositalari – telefon, teletayp, telefaks va boshqalar qo’llaniladi. Axborot texnologiyasi insoniyat taraqqiyotining turli bosqichlarida ham mavjud bo’lgan bo’lsa-da, xozirgi zamon axborotlashgan jamiyatining o’ziga xos xususiyati shundaki, sivilizatsiya tarixida birinchi marta bilimlarga erishish va ishlab chiqarishga sarflanadigan kuch energiya, xomashyo, materiallar va moddiy iste’mol buyumlariga sarflanadigan xarajatlardan ustunlik qilmoqda, ya’ni axborot texnologiyalari mavjud yangi texnologiyalar orasida yetakchi o’rinni egallamoqda. Axborot texnologiyalari industriyasi majmuini kompyuter, aloqa tizimi, ma’lumotlar ombori, bilimlar ombori va u bilan boglik faoliyat soxalari tashkil kiladi. Bugungi kunda axborot texnologiyasini shartli ravishda "saqlovchi, ratsionallashtiruvchi, yaratuvchi" turlarga ajratish mumkin. Birinchi turdagi texnologiyalar mehnatni, moddiy resurslarni, vaqtni tejaydi. Ratsionallashtiruvchi axborot texnologiyalariga chiptalar buyurtma qilish, mexmonxona xisob-kitoblari tizimlari misol bo’ladi. Yaratuvchi (ijodiy) axborot taxnologiyalari axborotni ishlab chiqaradigan, undan foydalanadigan va insonni tarkibiy qism sifatida o’z ichiga oladigan tizimlardan iborat. Axborot texnologiyalarining xozirgi zamon taraqqiyoti hamda yutuqlari fan va inson faoliyatining barcha soxalarini axborotlashtirish zarurligini ko’rsatmoqda. Jamiyatni axborotlashtirish deganda, axborotdan iqtisodni rivojlantirish, mamlakat fan-taxnika taraqqiyotini, jamiyatni demokratlashtirish va intellektuallashtirish jarayonlarini jadallashtirishni ta’minlaydigan jamiyat boyligi sifatidafoydalanish tushuniladi. Darxaqiqat, jamiyatni axborotlashtirish—inson xayotining barcha jabxalarida intellektual faoliyatning rolini oshirish bilan boglik ob’ektiv jarayon xisoblanadi. Jamiyatni axborotlashtirish respublikamiz xalqi turmush darajasining yaxshilanishiga, ijtimoiy yextiyojlarning kondirilishiga, iqtisodning usishi hamda fan-texnika tarakkiyotining jadallashishiga xizmat kiladi. Jamiyatni axborotlashtirish jaraenini 5 asosiy yunalishga ajratish mumkin:
Mexnat, texnologik va ishlab chiqarish jaraeni vositalarini kompleks avtomatlashtirish. Ilmiy tadkikotlar, loyixalash va ishlab chiqarish axborotlashtirish. Tashkiliy- iktisodiy boshkarishni avtomatlashtirish. Axoliga xizmat ko’rsatish soxasini axborotlashtirish. Talim va kadrlar tayerlash jaraenini axborotlashtirish. . Bilim olishda, ya’ni ma’lum turdagi axborotlarni uzlashtirishda kompyuter tizimining yordami benixoya kattadir.Axborot qanday ko’rinishda ifodalanishidan qat’i nazar, uni yigish, saqlash, kayta ishlash va foydalanishda kompyuter texnikasining rolini quyidagilar belgilaydi: Birinchidan, ukitishda yangi axborot texnologiyalaridan foydalanish standart (an’anaviy) tizimga nisbatan ukuv jarayonini jadallashtirib, talabada ilmga kizikishni oshiradi, ular ijodiy faoliyatini ustiradi, bilim berishga differentsial yondashish, olingan bilimlarni takrorlash, mustaxkamlash va nazorat qilishni engillashtiradi, talabani ukuv jarayonining sub’ektiga aylantiradi. Ikkinchidan, yangi axborot texnologiyalaridan ta’lim-tarbiya jarayonida quyidagi shakllarda foydalanish mumkin bo’ladi: ·muayyan pedmetlarni ukitishda kompyuter darslari; ·kompyuter darslari—kurgazmali material sifatida; ·talabalarning guruxli va frontal ishlarini tashkillashtirishda; ·talabalarning ilmiy izlanishlarini tashkillashtirishda; ·talabalarning ukishdan bush vaktlarini to’g’ri tashkil qilish masalalarini xal yetishda va x.k. Mexnat samaradorligining bundan keyingi o’sishi va farafonlik darajasini ko’tarish. katta xajmdagi multimediya axborotini (matn, grafika, video tasvir, tovush, animatsiya) qabul qilish ishlashga yangi intellektual vositalar va inson mashina interfeyslardan foydalanish asosidagina yerishish mumkin. Informatikada mexnat unumdorligini oshirish suratlari etarli bo‘lmasa, butun halq xo’jaligida samaradorligini o’sishi anchagina kamayib ro‘y berishi mumkin. Xozirgi dunyodagi barcha ish joylarining 50 foizi ga yaqin axborotni qayta ishlash vositalari bilan ta’minlangan.. Jamiyatni axborotlashtirish, yangi axborot texnalogiyalari bilan ta’minlash insonlarning turli – tuman ma’lumotlarga bo‘lgan yehtiyojini qondirishda muxim o’rin tutadi. Inson axborot olami ichra yasharkan , voqeya xodisalar jarayonlarning bir – biriga aloqadorligini, o’zaro munosabatlari va moxiyatni tashkil yetish ,o’z xayotidan kelib chiqayotgan murakkab savollarga ilmiy javob topish maqsadida ko’pdan - ko’p dadil va raqamlarga murojat qiladi. Axborot tufayli nazariya amalyot bilan birikadi. Amaliyot nazariyasi nazariya yesa amalyotsiz mavjud ham bo’lmaydi ,rivojlanmaydi ham. Zavodlarimizning asosiy maqsadi informatika vositalarining ahamiyati to’g’risida fikir yuritish yemas, balki jamiyatning axborotga bo’lgan yextiyojini qondirishdagi usul va vositalar to’g’risida tushunchaga yega bo’lishdir . Mazkur yehtiyoj doim mavjud bo’laveradi va biror -bir axborotli muxit doirasida qondiriladi. «Axborotli muxit» tushunchasiga xozirgi kunda ingformatika masalalarini o’rganishda muxim o’rin yegallaydi. Insoniyatni o’rab tturgan muxit o’z xizmatlariga ko’ra turlichadir – tabiy siyosiy, ijtimoiy, milliy va oylaviy ruxiy bo’lishi munkin. Aniqrog’i bular xar birimiz yash bir butun muxitninig tekisliklaridir. Mazkur tekisliklarining markazida axborotli muxit turadi va u barcha axborotli odimlarni boshqaradi: voqealikning moddiy axborotli muxitni boshqarish vositalari – yenergetik tamonlarini to‘ldiradi, rivojlantiradi va bunda u turli ijtimoiy faktorlar bilan chambarchas bog’liq bo‘ladi. Axborotli muxitning tabiyatni tushunishda axborotning bilimga aylanishini o’rganish katta ahamiyatga yega. Bir qarashda bir xildak tuyiladi ammmo ular munosabatini chuqurroq o’rganishda axborotda bilimning kommunikativ «boshqa vositalar» o’rtasidagi bog’liqlik xususiyati borligini ko’ramiz. Jamiyatda odamlar o’rtasidagi aloqa faktori bo‘limlar o‘rtasidagi «ko‘prik» - bu axborotdir. Demak ,bilimni «o‘zi uchun» axborotga aylantirish mexanizii axborotli muxitini vujudga keltirishda aloxida o‘rin yegallaydi. +adimda axborotli muxit juda qashshoq bo‘lib ,u tor doiradagi yeng kerak va chekli ma’lumotlar majmuasidan iborat yedi, bu xol odamlar orasidagi bog’liq doirasini ming yillab chegaralab keladi va odamning jamiyat axborotli muxitidagi xissani kamaytirib yuboradi. Bugungi kunda ijtimoiy turli ko’rinishdagi axborotlar majmuasi keng va rivojlangan bo‘lib ,uning jamiyatda tutgan o’rni bexisobdir. Oxirgi davrda axborotli muxitda katta o’zgarishlar bo‘lib bormoqda. Ana shu o’zgarishlar qog‘ozsiz texnologiya zaruriyatini keltirib chiqaradi. Bu yesa o’z navbatida, YEXM ning yanada keng rivojlanishiga sabab bo‘ladi. Axborotli muxitning kelajakda inson xayotida o‘rni va ahamiyati, bugungi holatdan ancha yuqori bo’lishi uchun bajarilishi lozim bo’lgan vazifalar qo‘llamini kegaytirish talab yetiladi.. Respublikamizda axborotlashtirish keng yo‘lga qo’yilishi bilan undagi xar bir fuqoroga kerakli paytda, kerakli miqdorda, kerakli sifatda olish imkoniyatlari ochilmoqda. Respublikamizdagi viloyatlar, shaxarlar, tumanlarga qarashli korxonalar, tashkilotlar va muassasalar zamonaviy kompyuter texnikalari bilan jixozlanib, ular maxsus qurilmalar (teleforin tarmog‘i, modem va boshqalar) yordamida axborotlarni uzatish va qabul qilish imkoniyatiga yega bo‘lmoqda. Insonning iqsodiy, yekologik, siyosiy va boshqa soxalarda fikirlash doirasining kengayishi axborotli muxitninig sifat va miqdor jixatdan o‘zgari ,yangi xusiyatga ega bo‘lgan axborotli muxitning kelib chiqishiga sabab bo’lmoqda. Demak axborotlashtirish vaqtinchalik tadbig‘ yemas, rivojlanishning zarur vositasidir va axborotli muxitning hozirgi rivojlanish darajajasidagi holatini informatikasiz qo‘llab bo’lmaydi. Axbortllarni tez, sifatli yig‘ish saqlash, qayta ishlash va uzatish kabi vazifalarni bajarishda hisoblash texnikasining xizmati beqiyos yekaniga ishonch hosil qilmoqda. Iqsodiyotning boshqarishdagi o‘zgarishlar, bozor munossabatlarga o‘tish buxgalteriya xisobini tashkil qilish va olib berishga katta ta‘sir ko‘rsatadi. Xisobning xalqaro tizimlarga o‘tishi amalga oshirilmoqda bu uning uslubiyatini yangi shakillarini ishlab chiqarishni talab qilad. Buxgalteriya xisobining axborot tizimi va uning kompyuterda ishlab chiqarishning tashkil qilishning ananaviy shakillari katta o‘zgarishlarga uchragan. Xisobchidan korxona moliyaviy xolatining ob’ektiv baholarini bilish, moliyaviiy taxlil usullarini yegallash, qimmatli qog’ozlar bilan ishlashni bilish bozor jarayonlarida pul mablag’lar investitsiyalarini asoslash va boshqalar talab qilinadi. Intellektual tizimni rivojlanish tarixi Intellektual tizimni vujudga kelishi va rivojlanishini belgilovchi ichki va tashqi omillar mavjud bo‘lib, ular quyidagilar: Ichki omillar. Tashqi omlilar. Ichki omillar- bu intellektual tizimni bo‘lish turlari, xosalari, axborot lar bilan turli amallarni bajarish, uni jamlash uzatish, saqlash va h.k. Tashqi omillar – bu intellektual tizimni texnika – uskunaviy vositalari orqali axborot bilan turli vazifalarni amalga oshirishni bildiradi. Intellektual tizim jamiyat axborot resurslaridan oqilona foydalanishning eng muhim omillaridan biri bo‘lib, hozirgi vaqtga qadar bir necha bosqichlarni bosib o‘tdi.
2-§ Intellektual tizmni ta’limda tutgan o’rni Ta’lim soxasida aql-zakovat, ya’ni intellekt muommosi alohida ahamiyat kasb etadi. Shu boisdan ist’edod, qadriyat, ma’naviyat hamda aql zakovat etnopsixologik nuqtai- nazaridan millat ko‘zgusi hisoblanadi. Aql zakovat insoniyat yashab turgan jamiyatning ruhiy-manaviy omilidir. Binobarin, aqliy imkoniyat mazmuni va mohiyati bevosita mujassamlashgan bo‘ladi. Jamiyat takomillashuvining bosh omili bu - barkamol avlod, keng ko‘lamli, teran fikrlovchi, bilimdon shaxslarning shakillanishidir. Shu sabab hozirgi kunda Respublikamizda bir qator ishlar amalga oshirilmoqda. Hozirgi kunda yoshlar uchun har tamonlama tokomillashuvini shu jumladan intellektual rivojlanishni taminlash uchun yetarli sharoitlar yaratilgan. Barcha ta’lim muassasalari maktabgacha ta’lim muassasalari, maktablar, o‘rta mahsus kasb hunar ta’limi oily dargohlar kompyuterlar bilan taminlangan. Barcha ta’lim muassasalari o‘qitishning eng yangi texnik jihozlari bilan taminlangan. Yosh avlodning intellektual jihatdan rivojlanishi uchun yetarlicha sharoitlar yaratildi. Jumladan Raspublikamiz birinchi Prezidenti I. A.Karimov 2012 yil 17 fevralda «Yuksak bilimli va intellektual avldodni tarbiyalash – mamlakatni barqaror taraqqiy ettirish va madernizatsiya qilishning eng muxim sharti» mavzusidagi xalqaro konferensiyaning ochilishi marosimida 48 dan ziyod davlatlardan kelgan mexmonlarga tashakkur bilidirib, O‘zbekistonda bugungi kunda shakllangan ta’lim tizimi islohatidagi tajribalarimizni muxokama etish biz uchun yuksak sharaf ekanligini ta’kidlab o‘tdilar. Shuningdek yurtimizdagi ta’lim tizimi haqida 12 yillik majburiy bepul ta’lim, darslar 7 tilda olib borilishi – 1500 dan ortiq kollej va litseylardagi shart – sharoitlar, oliygohlar hamda yuksak texnalogiyalar haqida so’zladilar. Anjuman qatnashchilari O‘zbekiston ta’lim tizimiga tan berdilar. Bundan ko‘rinib turibdiki yoshlarning intellektual rivoji ta’minlangan. Faqatgina yoshlar bunday imkoniyatlardan foydalana olmoqlari kerak. Jamiyat taraqqiyoti teran fikrlovchi, aqlli shaxslar rivojiga bog‘liq bo‘lmoqda, bunda jamiyat inson intellekti rivojini ta’minlasa, inson ana shunday jamiyat rivojlantirgan intellekti bilan jamiyatni taraqqiy ettiradi. Shuni alohida ta’kidlash joizki, intellekt rivojining psixologik jihatlari mavjud. Bunday psixologik jihatlarga inson ongining rivoji, intellektning paydo bo ‘lishi hissiy intellekt masalalari, jins va intellekt, intellekt yetishmovchiligi, intellektning tuzilishi masalalari, intellekt tarixi kabilar kiradi. Yuqoridagi fikrlardan intellekt rivoji psixologik muommolardan biri eg‘kangligiga ishonch xosil qildik. Afsuski, umumta’lim muassasalari boshlang‘ich sinf o’quvchilarida hozirgi vaqtgacha, biror fan yoki soha doirasida qiziqishi baland, qobiliyatli o‘quvchilarning ta’limini tashkillashtirish muammosini hal etish yo‘llarining pedagogik-psixologik, ilmiy va uslubiy jihatlari ishlab chiqilmagan. Biz tadqiqotning dolzarbligini boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida intellektal imkoniyatlarini rivojlantirish muammosi kam o‘rganilganligi va shu kungacha olib borilgan tadqiqot natijalari aynan ushbu mazmunga mos emasligi bilan izohlaymiz. Keltirilgan fikr va mulohazalar tadqiqot ishining dolzarbligini yana bir bor ta’kidlaydi. Muommoning o‘rganilganlik darajasi. Jamiyat davlat taraqqiyotiga inson aql zakovati bilan erishiladi. Insonning aqliy taraqqiyotini tadqiq qilish bugungi kundagi fan oldida turgan muhim vazifalardan biri bo’lib qolmasdan, balki bu muommo qadimdan mutafakkirlar olimlar diqqai markazida bo’lib kelgan. Hatto mazkur muommo antik dunyoda yashab ijod etgan faylasuf olimlar diqqatini o’ziga jalb etgan. Ular dunyoni bilishning asosi aql ekanligini ta’kidlaganlar. Haqiqatdan ham intellekt insonning har tamonlama rivojlanishini, obro‘ qozanish, e’tiborga ega bo‘lish, hayotda o‘z o‘rnini topishga ham ko‘mak beradi. O‘quvchilar aqliy kamolatini o’rganish ayni kunning dolzarb muommolaridandir. Aqliy kamolatning rivoji ko‘p jihatdan o‘quv faoliyati bilan bog‘liq masaladir. Atrofni bilish va anglashni, fikr yuritish va mustaqil mushohada yurita olish, sezgirlik va zehn, qobiliyat va iqtidor aql bilan bog‘liq. Inson aqlining o‘sishi jamiyat taraqqiyoti bilan ham bog‘ldiqdir. Jamiyat taraqqiy etgani siyin inson ongi ham taraqqiy etadi. Mazkur ishimiz mavzusiga oid ilmiy tadqiaot ishlariga nazar tashlasak, bu yo‘nalishdagi muommoni o’rganish juda qadimdan boshlanganligini ko’ramiz. Chunonchi, A.Bine, T.Simon, L.Termin, E.Torndayk, Spirmen, F.Frimen, Tyorstoun, J.Gil’ford, T.Ribo, J.Piaje, Mak Ferson, K.Teylor kabi chet el hamda rus psixologlari o’z ishlarini intellekt muommosini yoritib o‘tishga harakat qilganlar. Shu kabi tadqiqotlar natijasida intellekt rivojlanishining psixologik jihatlarini o‘rganishga qaratilgan ko‘plab psixodiagnostik vositalar ishlab chiqilgan. Bular jumlasiga Bine – Simon, G.Ayzek, Djeis Kettel, Termin, Veksler, P.Torreks, A.Anastazi kabilar tamonidan ishlab chiqilgan testlarni misol qilib keltirishimiz mumkin. Bulardan xozirgi kunda ham amaliyotda keng foydalanilmoqda. Intellekt rivojlanishining psixologik jihatlarini o‘rganish borasida respublikamiz olimlari tamonidan ham bir qator ilmiy tadqiqot ishlari amalga oshirilgan. Jumladan, M.T.Davletshin, E.G‘.G‘oziyev, Sh. Usmonova, V.M.Karimova, M.M.Mamatov, B.R.Qodirov kabi olimlarimiz tamonidan intellektning rivojlanish muommosi o’rganilgan va o‘rganilmoqda. Bunday tadqiqotlar respublikamizda yetishib kelayotgan yosh avlodning intellektual taraqqiyoti uchun xizmat qiladi. Shular asosida xozirgi kunda intellekt rivojlanishini o’rganishga oid ko’plab tadqiqotlar olib borilmoqda. Shunga qaramay intellekt rivojlanishining psixologik jihatlari muommo bo’lib qolmoqda. Tadqiqotlar respublikamizda yetishib kelayotgan yosh avlodning intellektual taraqqiyoti uchun xizmat qiladi. Shular asosida xozirgi kunda intellekt rivojlanishini o’rganishga oid ko’plab tadqiqotlar olib borilmoqda. Shunga qaramay intellekt rivojlanishining psixologik jihatlari muommo bo‘lib qolmoqda. 3-§ Intellektual tizm imkoniyatlariSun’iy intellekt: fikrlaydigan mashinalar, ongli robotlar haqida Intellekt tushunchasi ta’rif uchun bag‘oyat qiyin tushunchalar sirasiga kiradi. Uzoq asrlar davomida insoniyatning eng zehni o‘tkir ilm peshvolari intellektning aynan nima ekanligi haqida muttasil ilmiy-falsafiy munozaralar yuritib kelishgan. Lekin bundayin ilmiy bahslar qanchalik darajada keskin yoki murakkab bo‘lmasin, ularda o‘ziga xos mutlaq yakdillik bor edi: intellekt - insongagina xos bo‘lgan oliy tushuncha o‘laroq qaralardi. Basharti, biror adabiy yoki fantastik asarda insondan o‘ziga mavjudod yoki narsaning ong va tafakkur sohibi bo‘lishi, qisqacha aytganda - intellektga egaligi haqida gap borsa hamki, bu o‘z nomi bilan badiiy to‘qima yoki, fantastik uydirmadan nariga o‘tmagan. Suqrotdan boshlab, Eynshteyngacha bo‘lgan davrlarda hatto eng yuksak zakovatli olimlarda ham intellektning sun’iy bo‘lishi mumkinligi haqida jo‘yali jiddiy ilmiy fikrning o‘zi bo‘lgan emas... Biroq, XX-asrning dastlabki choragidan boshlab vaziyat butunlay o‘zgardi. Aniqrog‘i, insoniyat o‘z xizmati uchun elektron hisoblash mashinalari - kompyuterlarni joriy qila boshlar ekan, intellekt masalasidagi bahslar ham yangi o‘zanga burildi. Insoniyat o‘z qo‘li bilan yaratilgan intellektual mashinalar - kompyuterlar, robotlar va boshqa shunga o‘xshash mexanik-elektronik tizimlar tomonidan muayyan intellektual salohiyat taqozo etuvchi masalalarni mustaqil hal etishi, o‘zi qaror qabul qilishi va vaziyatga qarab o‘z hatti-harakatlarini muvofiqlashtira olishi mumkinligi kabi intellektual "hislatlari" bilan yuzma-yuz keldi. O‘shanda ilk bora intellektning yasama shakli, ya’ni - sun’iy intellekt haqidagi bahslar o‘rtaga chiqqan edi. Keling, ushbu maqolada biz ham yana bir bora o’sha muhim va qiziq masalaga - sun’iy intellekt masalasiga murojaat etib ko‘ramiz. Avvalo "sun’iy intellekt" tushunchasining o’zi haqida. "Sun’iy" so’zining ma’nosi ayon: u kelib chiqishiga ko‘ra tabiiy bo‘lmagan narsani, ya’ni, inson qo‘li bilan yaratilgan narsalarni nazarda tutadi. "Intellekt" so‘zini esa bundayin oson ta’riflashning imkoni yo‘q. Lug‘atlarda uning ma’nosi juda xilma-xil beriladi. Masalan, intellektni "qaror qabul qila olish qobiliyati", "anglash qobiliyati" kabi qisqa va lo‘da ta’riflaridan tashqari, "bilish, idrok qilish va tahlil asosida, hamda, yig‘ilgan tajriba hamda ko’nikmalar vositasida yangi vaziyatlarga moslasha olish" kabi uzundan uzoq ta’riflari ham bor. Ilmiy atama holidagi "sun’iy intellekt" tushunchasi esa ilk bora 1956-yilda, Stenford universitetida o‘tkazilgan ilmiy anjumanda inglizcha "artificial intelligence" (AI) tarzida ilm-fanga taklif qilingan edi. Shundan buyon mazkur tushuncha ilmiy jamoatchilik orasida mustahkam o‘rnashib qoldi. Aytib o‘tganimizdek, sun’iy intellekt borasidagi jiddiy munozaralar ilk EHMlarning paydo bo‘lishi bilan ibtido oladi. Lekin yanada teranroq nazar tashlasak, intellektual masalalarni hal qilish vazifasini insondan boshqa obyetklarga yuklashga qaratilgan urinishlar ancha avvalroq - Paskal va Leybnitslar davridan boshlangan. Chunonchi Leybnits 1672 yilda mashhur golland olimi Gyugens huzurida mehmonda bo‘ladi va uning kun tartibining katta qismini, ilmiy tadqiqotlarning faqat matematik jihatiga tegishli bo‘lgan murakkab hisob-kitoblarni qo‘lda bajarish amaliyoti band qilayotganini ko‘radi. Leybnits Gyugensga achinish bilan shunday yozgan edi: "Bu shunday ajoyib odamlarga nomunosib holat; U boshqalarga, masalan, mashinaga ishonib topshirish mumkin bo‘lgan hisoblash ishlarini xuddi qullar kabi, o‘zi bajarmoqda...". E’tibor bering: Leybnits "qullar kabi" iborasini qo‘lladi. U uzundan-uzoq va hajman ulkan murakkab matematik hisoblash amallarini olimning qimmatli vaqtini band etmasdan, biror mashinaga topshirish mumkinligi va bu orqali olimning diqqat-salohiyatini ilm-fanning boshqa, yanada dolzarb masalalariga yo’nalitirshga erishish kerakligini o‘ylab qolgan edi. Leybnits tez orada - 1694 yilda "arifometr" deb nomlangan o‘zining mexanik hisoblash mashinasini tayyorladi va uni ilm-fan namoyondalariga havola etdi. Shu tarzda, Paskal va Leybnits mashinalari mohiyatan intellektual masalalarni hal etishga qodir ilk sun’iy vositalar o‘laroq tarixga kirdi. Lekin ularni sun’iy intellektga ega mashinalar deb bo’lmasdi. Chunki ular eng sodda arifmetik amallarni bajara olardi xolos. Ammo nima bo’lganda ham, inson shu choqqacha istisnosiz ravishda faqat o‘zigagina xos bo’lgan ongi, bilimi va tafakkuriga tayanib hal qilib kelgan intellektual masalalarni endilikda o’zidan boshqa "birovga" - mashinaga topshirish uchun ilk qadamlar tashlangandi. Ta’kidlanganidek, sun’iy intellekt haqida ilk haqiqiy jiddiy bahs-munozaralar elektron hisoblash mashinalarining paydo bo’lishi bilan maydonga chiqa boshlagan. Mashinaning intellektga ega bo‘lishi mumkinligi haqidagi ilk jiddiy ilmiy tadqiqotlar esa, zamonaviy informatika fanlarining asoschisi sanaladigan inson - Brutan fizigi va matematigi Alan Tyuring nomi bilan bog’liq. Tyuring sun’iy intellektning amalda imkonli yoki imkosiz ekanligini isbotlash uchun o’z nomi bilan ataladigan (Tyuring testi) test taklif qiladi. Tyuring shunday deydi: agar mashina o‘zini har jihatdan fikrlaydigan mavjudotdek tutsa, u intellektga ega bo’lishi kerak. Tyring testi quyidagicha o‘tkaziladi: inson va u bilan "suhbatlashishi" kerak bo’lgan mashina (ya’ni, kompyuter), boshqa-boshqa xonalarga joylashtiriladi va ular bir-birini ko’rmaydi (to‘g‘rirog’i - inson kompyuterni ko‘rmaydi, zero, kompyuter shundoq ham insonni ko‘rish xossasiga ega emas). Ular orasida darchada monotor joylashtitladi. Inson o‘zi o‘tirgan xonadagi klaviaturadan, o‘zi istagan bir necha savollarni kompyuterga matn ko‘rinishida terib kiritadi va javob talab qila boshlaydi. Lekin u, aytganimizdek, devor ortida kompyuter yolg‘iz ekanini bilmaydi va savollarini narigi tarafda ham o‘zi kabi boshqa bir inson o‘qib javob qaytaradi deb o’ylashi mumkin. Biroq, u kiritgan savollarga kompyuterning o‘zi, o‘ziga avvaldan yuklangan dastur-algoritmalriga ko‘ra javob qaytaradi. Tyuring testining mohiyati juda oddiy. Agar xonadagi inson, o‘zi bergan savollarga olgan javoblardan shubhalanmay, o‘zi bilan inson gaplashyapti deb hisoblasa, demak unga javob qaytargan mashinani sun’iy intellektga ega deb hisoblash mumkin. Muallif tomonidan 1950 yilda’ fanga taklif qilingan ushbu test, ilmiy jamoatchilik va ayniqsa faylasuflar orasida keskin shov-sguvga sabab bo‘ldi. Tanqidchilarning asosiy e’tirozi shunda ediki, mashina faqat savollarga to‘g‘ri javob bergani uchungina intellektga ega bo’lib qolmaydi. Balki, intellekt boshqa o‘ziga xos jihatlarni - mulohaza, idrok va shunga o‘xshash ongli ravishda bajariladigan neyrofiziologik-ruhiy jarayonlar to‘plamini ham o‘z ichiga olish kerak. Sevinish, achinish, g‘azab va qo‘rquv singari insoniy hissiyotlarning mashinada ham bo‘lishi mumkinligi haqida esa, gap ham bo’lishi mumkin emas. Tyuring testining sun’iy intellektning mavjudligini isbotlash uchun yetarli emasligini isbotlash uchun esa, Dip Syorl ismli faylasuf boshqa bir, lekin Tyuringnikiga o’xshash test taklif qiladi. Syorl testi "Xitoycha xona" deb nomlangan. Syorl Xitoyning eng gavjum shaharlaridan birida, aytaylik, Shanxayning qoq markazidagi eng gavjum savdo markazida to’rt tomoni zich berk bo‘lgan kichika xona qurishni va u joyga Xitoy tilidan mutlaqo bexabar bo’lgan horijlik sayyohni o’tkazishni taklif qiladi. Horijlik kishiga o‘z ona tili va Xitoy tili o‘rtasidagi mukammal lug’at kitoblarni berishadi. Savdo markaziga kelgan qiziquvchan Xitoylar esa, ushbu g‘aroyib xonaga qilingan tuynukdan, ichkaridagi odamga Xitoy tili va ierogliflarida qog’ozga xat yozib savol kiritishadi. Ichkaridagi asli horijlik bo‘lgan odam esa, o‘ziga berilgan savollarni avval lug‘atlar vositasida o’z ona tiliga tarjima qiladi, keyin yana o’sha lug‘at yordamida javob tuzib, tuynukdan tashqariga - savol muallifiga yo‘llaydi. Tashqaridagi Xitoylik esa javobni o‘qib, undan qoniqish yoki qoniqmasligidan qat’iy nazar, ichkaridagi odamning Xitoy millatiga mansub emasligini bilmaydi. Olgan javobiga ko‘ra esa, u o‘ziga javob qaytargan shahsni ham Xitoy deb o‘ylashi ehtimoli juda katta. Chunki u o‘zi bergan tilda javob oldi!... Syorl va Tyuring testlari orasidagi bahs uzoq davom etdi. Lekin Tyuring ko‘p o‘tmay o’z joniga qasd qilidi va bu boradagi bahslar biroz tinchib qoldi. Qanchalik qiziqarli bo’lmasin, tyurin va Syorl zamoni bo’lgan 50-60 yilldarda ham sun’iy intellekt masalasi shunchaki keskin ilmiy munozaralar ko‘rinishidan nariga o‘tmagan. Olimlar sun’iy intellektning haqiqiy "basharasi"bilan yaqin orada yuzma-yuz kelishlariga ishonishmas edi. Biroq, 1976 yilda ikki matematik olimlar - Kennet Appel (1932-2013) va Volfgang Xaken (1928 yilda tug’ilgan) butun ilm-fan olamini hayratda qoldiruvchi bayonot bilan chiqish qilishdi. Ular to‘rtta rang haqidagi teoremani kompyuter vositasida isbotlashganini ma’lum qilishgan edi. To‘rtta rang haqidagi teoremaning mohiyati shundaki, u istalgan turdagi haritani faqat to‘rt xil ranglar bilan bo‘yash va bunda umumiy chegaraga ega bo‘lgan istalgan ikkita hudud turli xildagi ranglar bilan yaqqol farqlanib turishi kerak bo‘ladi. Appel va Xakenlarning bayonoti ikki karra syurpriz bo’lib chiqdi. Birinchidan, ular matematika tarixida deyarli bir asrdan ziyodroq vaqt mobaynida isbotlanmay kelaytotgan muhim teoremani isbotlashgan bo‘lsa, ikkinchidan, ular o‘z isbotlarini o‘zlarining muayyan ilmiy mulohazalari va amaliy tajribalari vositasida emas, balki, o‘z davrining ilg‘or elektron hisoblash mashinasi sanalgan IBM 370-160 kompyuterida bajarishgan edi. Teoremani isbotlash uchun kompyutergan 1200 soat, boshqacha aytganda 50 kun vaqt kerak bo‘lgan. O‘shanda olimlar endilikda haqiqatan ham mashinalar qandaydir bir ta’qiqlangan hududga qadam qo‘yagini haqida jiddiyroq o‘ylay boshlashdi. Mashina isnongagina xos bo‘lgan deduktuv fikrlash xossasini o‘zlashtirgandek edi go‘yo. Boz ustiga u yuz yildan ortiqroq vaqt davomida eng zehni o‘tkir matematiklar ham tagiga yetolmagan murakkab masalani nisbatan qisqa muddatda - 50 kunda hal qilib bergandi. Appel va Xakenning olamshumul isbotlashidan 13 yil o‘tib, yana bir muhim matematik teorema - 10-chi tartibli loyihaviy tekislikning mavjud emasligini uzil-kesil isbotlovchi amaliyot CRAY kompyuteri vositasida bajarildi. 100 soatdan sal ortiq muddat davom etgan isbotlash jarayonida CRAY teorema talab qiladigan barcha holatlarni (ularning umumiy soni milliarddan ziyod) tahlil qilib chiqdi. Kompyuter, ya’ni, inson qo’li bilan yasalgan mashina vositasida ikkinchi murakkab teoremaning isbotlanishi, sun’iy intellekt borasida jiddiy o’zgarishlar davri kelganligidan darak berardi. Zero endilikda kompyuterlar shunchaki hisob-kitob bilan bog’qliq matematik amallarni avtomatik bajarish bilan cheklanib qolmay, balki mulohaza yuritish va variantlar orasidan eng maqbulini tanlay olish bo’rasida ham insonga dov berishga kirishishgandi. Lo‘nda qilib aytganda, mashinalarda avtomatik mulohaza qilish xossasi paydo bo‘ldi deb qarala boshlagandi. Inttellektning sun’iy turi haqidagi bahslarning avj olishiga sabab bo’lgan yana bir narsa - mashina hamda inson o’rtasida yuksak intellektual salohiyatni taqozo etuvchi o‘yinlarni tashkil qilish, xususan kompyuter va grossmeyster o‘rtasida shaxmatni bahsini o’tkazish g’oyasi bo’lgan. Shaxmat matematikada mumtoz kombinatorikaga oid murakkab masala sifatida qaraladi hamda, ilk EHMlarning paydo bo‘lishi bilanoq, barcha zamonlardagi dasturchilar orasida, shaxmat o‘yinini avtomatlashtirish borasida uncha-muncha urinishlar muttasil bo‘lib kelgan. Biroq shunga qaramay, uzoq vaqtgacha (hozir ham) kompyuterga oddiy inson shaxmatchini yengishga qodir intellktual uslublar tizimini yuklashga bo‘lgan urinishlar samarasiz ketmoqda. Tasavvur qiling, kompyuter dasturiga biz shaxmat o‘yini qoidalarini algoritmini kiritdik. Kompyuter esa, shaxmatda yuzaga keladigan har bir vaziyatdan eng optimal yurishni tanlashi kerak. Shaxmatdagi bo‘lishi mumkin bo‘lgan yurishlar miqdori esa 10123 taribli raqam, boshqacha aytganda, bu butun koinotdagi elektronlar sonidan ham ziyod raqam deb qaraladi. Ya’ni, barcha ehtimoliy yurishlar variantlarini xotirada saqlay olishi uchun, kompyuter xotirasi koinotdek katta bo‘lishi kerak! Bu esa mutlaqo imkonsiz narsadir. Ko‘rinib turibdiki, Xitoycha xona yoki, Tyuring testidan farqli o‘laroq, shaxmat borasidagi intellktual uslublarni mexanik vositada - kompyuterda immitartsiya qilishning imkoni yo‘q. Balkim siz kompyuter tomonidan jahonning eng yetakchi grossmeysteri - jahon chempioni Garri Kasparovni mag‘lub etilganini eshitgandirsiz va shu asosga ko‘ra, kompyuterning shaxmat salohiyatini yuqorida pasaytirib yuborganimizni aytmoqchi bo’larsiz. Gap shundaki, o‘shanda (1996 yil) istisnosiz ravishda faqat shaxmat o’yini uchun dasturlangan Deep blue superkomyuteri (!) avvaliga oltita partiyadan to’rttasida Kasparovga yutqazgan (4:2)! Insonga qarshi, soniyasiga 100 millionta yurishni tahlil qila oladigan va eng maqbul variantni tanlay oladigan mashina qarshi chiqqan edi. Shunda ham Kasparov g‘olib chiqdi! Keyin esa Kasparovga qarshi, Deep Bluening yanada kuchaytirilgan, soniyasiga 200 million yurishnu tahlil qilib, eng maqbulini tanlay oladigan modifikatsiyasi qarshi qo‘yildi. Bu safar esa mashina g‘olib keldi. Lekin Kasparov piyodani qurbon qilish orqali qarshi hujumga o‘tishni rejalashtirgan holatda, kompyuter dasturi o’rniga biror inson aralashib yurishni amalga oshirgan degan shubha mavjud. Zero kompyuter har qancha kuchli bo‘lmasin, bu kabi "ayyorona yurish"larning mohiyatini anglashi mumkin emas deb hisoblardi Kasparov. O‘yin yakunida u e’tirozini IBM kompaniyasiga ma’lum qilganida, kompaniya vakillari kompyuterning o’yin davomida qilgan barcha yurishlari va uni mashina bosqichida bajarilishiga javob beruvchi barcha algoritmlarni chop etib, xolis ekspertlar guruhiga havola qilishga va’da berishgan edi. Lekin oradan mana qariyb 20 yil muddat o‘tsa hamki, IBM o‘sha o‘yin natijasinining algoritmik hisobotini yashirib, sir saqlab kelmoqda. Bu esa, itellektual o‘yinga g‘irromlik aralashgani haqidagi shubhalarni asosli deb qaralishini taqozo etadi. Ya’ni, insonni sun’iy intellekt emas, baribir, o‘zi singari insonning aralashuvi mag‘lub etgan bo‘lib chiqmoqda. Agar basharti, kompyuterning shaxmatda odamni yutganini baribir tan olishga to‘g‘ri kelgan taqdirda ham, mashinaning intellektga ega ekanligi borasida boshqa bir, o‘xshash o’yin-tajriba bilan tekshiruv o‘tkazish mumkin. Masalan, qoida va o‘ynalishiga ko’ra shaxmatga juda yaqin bo lgan xitoycha Go o’yini bor. Bu o’yin shaxmatga qaraganda ancha sodda va yurishlar soni ham unchalik ko‘p emas. Lekin, Go o‘yinini mashina va inson o‘rtasida o‘tkazilsa, shaxmatdagidan farqli o‘laroq, bunda yosh, tajribasiz o‘yinchi ham kompyuterni juda osonlik bilan yutib qo‘ya oladi. Sababi shaxmatda muayyan donalarning qiymati turlicha va ularning yurishdan keyingi egallaydigan eng optimal vaziyatini tahlil qilish mumkin. Lekin go o’yinida hamma donalarning qiymati bir xil va‘ go taxtasi ham shaxmat taxtasidan ko’ra deyarli 5 barobar kattaroq boladi. Shunga muvofiq yurishlar variantlari ham yanda ulkan raqamni hosil qiladi. Qolaversa, go o‘yinidagi har bir yurish keyingi yuzlab yurishlarga ta’sir qiladi. Kompyuter esa, qanchalik tezkor bo’lmasin, bu darajadagi ko’p variantlar ichidan eng maqbulini oldindan ko‘ra bilmaydi va tanlay olmaydi ham. Shunday ekan, sun’iy intellektning salohiyati insonniki bilan tenglasha olishi haqidagi gaplar yana soyada qolib keta boshlamoqda. Yuqoridagilardan xulosa qilsak, haqli savol tug‘iladi: kompyuter biz uchun (bizning o‘rnimizga) fikrlay oladimi? Fikrlash jarayonini avtomatlashtirish masalasi ham sun’iy intellekt tushunchasi bilan uzviy bog’liqlikka ega. Mashinaning fikrlashi birmuncha g‘ayrioddiy ko’rinadigan g‘oyadir. Hozirgi kunda "intellektual" deb nomalanadigan mashinalarning, ya’ni, sun’iy intellekt "egalari"ning imkoniyatlari inson kabi fikrlash darajasida emas. Ulardan olinadigan eng maksimum natija, hozirda murkkab, uzoq vaqt talab qiluvchi va bir necha minglab xususiy va umumiy hollarni tahlil qilib chiqishni taqozo etuvchi ilmiy farazlarni, asosan matematik teoremalarni va shunga o‘xshash ho kazolarni muayyan shartlar asosida tezkorlik bilan tekshirib, natiajsini ma’lum qilish bo’lmoqda xolos. Ba’zan turli OAVlar orqali og‘iz ko’pirtirib shov-shuv qilinayotgan robot-androidlarning ham intellektual salohiyati aytaylik o‘rtamiyona bilim darajasidagi o’rta maktab bitiruvchisining bilim darajasichalik emasdir. Shunga qaramay, shubhasiz, intellektual tizimlar hozirdayoq inson og‘irini yengil qilishda, ma’nan mushkul va kuchli aqliy zo‘riqishni talab qiluvchi ishlarni osonlashtirish va eng muhimi havfsizlashtirishda ular yaqin yordamchimizga aylanib bormoqda. Yorqin misol sifatida aeroportlarda parvozlarni muvofiqlashtirishga xizmat qiluvchi axborot-tahlil tizimlarini keltirish mumkin. Ular, mavjud meteorologik vaziyat, samolyotlarning yetib kelish va uchib ketish jadvali, masofa, tezlik va shunga o’xshash yuzlab parametrlarni umumlashtirgan holda, umumiy vaziyatni nazorat qiladi hamda, insonga - muhandisga eng maqbul rejim haqida ma’lumotlarni taqdim etadi. Samolyotlarning o’zidagi avtopilot imkoniyatini ham shu qatorga qo’shish mumkin. U parvoz davomida bemalol uchuvchini o‘rnini egallab, ulkan laynerni boshqarib borishi mumkin. Bunday tizimlar odatda ekspert tizimlar ham deyiladi. Lekin nima bo‘lganda ham, ular dasturchilar tomonidan avvaldan belgilangan va mashina xotirasiga yozuilgan muayyan algortim doirasida ishlaydi xolos. Aytaylik, algoritmda ko‘zda tutilmagan favqulodda vaziyatlarda mustaqil ijodiy (kreativ) noan’anaviy qaror qabul qila olmaydi. Baribir uchuvchi avtopilotdan voz kechib, o‘z bilimi va tajribasiga tayanadi. Shunday ekan, hozirgi kundagi eng yuksak nou-xau timsoli bo’lgan eng mukammal intellektual mashinalarini ham inson kabi ong va tafakkur darajasiga ega deb bo’lmaydi. Ong va tafakkur esa intellektning asosidir. Shunga ko‘ra, sun’iy intellekt atamasi, nazarimda biroz oshrib yuborilgandek go’yo. Zero, sun’iy mulohaza yuritadigan, to’g’rirog’i avtomatik tahlil qiladigan mashinalar, balki tahlilni bizdan ko‘ra tezkorroq bajarar, balki ularning xato qilish koeffitsiyenti biznikdan pastdir. Lekin ularda ijodiy yondoshuv, hissiyot, hamda avvaldan biror narsani ko‘zlab ish tutish hislati umuman mavjud emas. Ustiga ustak, shunday sun’iy intellektni ham, siz bilan bizga o‘xshagan inson yaratgan! Ma’lumki, har qanday kompyuter, demakki, sun’iy intellektga ega mashina, ikkilik sanoq tizimi asosida ishlaydi. Bu haqidan maktab informatika kursida yetralicha ma’lumot beriladi. Atiga ikkita raqamdan iborat sanoq tizimida esa, muayyan algoritmalarni bajarishda o’ziga xos cheklov-chegaralar yuzaga keladi. Xossatan, haqiqiy sonlar bilan ishlashda, yoki taqribiy hisoblashlarda ikkilik sanoq tizimi yaramaydigan vaziyatlar yuzaga keladi. 1991-yilda matematik olim Devid Stautmayer 18 ta turli xildagi hisob-kitob amaliyotlarni kompyuter dasturi yordamida bajarib, ularning barchasida natija noto’g’ri chiqqanini, ya’ni, kompyuter (sun’iy intellekt) noto’g’ri ishlaganini isbotlab berdi. Demak, sun’iy intellekt-kompyuter hamma masalani ham to’g’ri hal qila olmasligining jiddiy ilmiy asosi bor ekan. Shu asosga ko’ra, qo’rqmay aytish mumkinki, sun’iy intellekt hali-beri tabiiy intellektga dov bera olmaydi. Uning ayrim xususiy hollarda (asosoan matematikada) insondan o’zib ketishi esa, tezkorlik xossasi evaziga xolos... Fikrlaydigan mashina, yoki sun’iy intellekt esa, hozircha fantast yozuvchilar, hamda entuziast dasturchilarning orzusi o’laroq qolib ketmoqda. Balki shu yaxshidir. 4-XulosaXulosa qilib shuni aytishim mumkunki: mamlakatimizda bo‘layotgan yangilanish jarayoni kechayotgan hozirgi davrda jamiyat quruvchilari bo‘lmish yoshlarni ma’naviy boy axloqan yetuk, intellektual rivojlangan, yuqori bilimli, jismonan baquvvat qilib tarbiyalashga, har tamonlama kamol topgan shaxsni shakllantirishga alohida ahamiyat berilmoqda. Xar bir shaxsni mustaqil fikr yuritadigan, intellektual salohiyati yuqori, mustaqil aql-idrok va dunyo qarashli etib, shakllantirish muhumdir. Bu muommo hozirgi kunining muammosi xisoblanadi. Shu maqsaddan kelib chiqib, kurs ishimni muammosini o‘rganish davomida men tadqiqotlar o‘tkazdim va quydagi xulosalarga keldim: - intellekt muammosi bir qator olimlar tomonidan o‘rganib kelingan. Intellektni aniqlash rivojlantirish maqsadida olimlar tomonidan turli testlar va metodikalar ishlab chiqilgan. Olimlar tomonidan olib borilgan va xozirgi kunda olib borilayotgan izlanishlar bilan tanishdim, tahlil qildim. Olimlar tomonidan intelektning yetarlicha yoritilganligiga amin bo‘ldim. Intelektning tadqiq etilishi haqidagi tushunchalarga ega bo‘ldim. - Intellektual taraqqiyotni aniqlashga oid imperik materiallarni tahlil qilish tomoillari o‘rganildi. Ya’ni intelekt rivojlanishiga ta’sir etuvchi omillar ustida ishlandi. Bu omillarning eng asosiysi inson ongining rivoji ekanligi asoslandi. - Inson intellekti rivojida bilish jarayonlarning o‘rni va ahamiyati o‘rganildi. Bilish jarayoni turli munosabatlarda ifodalanuvchi, xoxish va extiyojlar maxsuli sifatida vujudga keluvchi, mantiqiy o‘zlashtirilgan, aks ettirilgan, egallangan bilimlarning shakllari o‘rganildi. - Intellekt taraqqiyotining inson qobiliyatlari bilan bog‘liqligini kuzatdik. Ya’ni matematik qobiliyatlar, adabiy qobiliyatlarning namoyon bo‘lishi intellekt taraqqiyotini ilgari surishi yuzasidan fikrga keldik. Shu bilan birga ta’lim faoliyatining, yetarli berilishi, ya’ni o‘zluksiz ta’limning intellekt rivojidagi o‘rni va ahamiyatini o’rgandik. - Intellektual testlar va ularning intelekt rivojida tutgan o‘rni, testlarning yaratilish tarixini o‘rgandik. Shu bilan birga bunday testlarning xozirgi kundagi ahamiyati va qo‘llanilishi yuzasidan bilimlarga ega bo‘ldik. - Shu bilan birga intellektni yana chuqurroq o‘rganish maqsadida tadqiqotlar olib bordik, maktabdagi amaliyot davomida o‘quvchilarda olib borilgan tadqiqotlar yuqorida berilgan xulosalarning yaqqol dalili bo‘ldi. Kuzatish va o‘tkazilgan testlar asosida intellekt rivojini ta’minlovchi imkoniyatlarni aniqladik. .
Foydalanilgan adabiyotlar.O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha harakatlar strategiyasi to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi PF-4947-sonli Farmoni O‘zbekiston Respublikasida qabul qilingan “Ta’lim to‘g‘risida”gi qonunlar 1997y 29 avgusd. O‘zyekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “O‘zbekiston Respublikasida umumiy o‘rta ta’limni tashkil etish to‘g‘risida”gi qarori. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “O‘zbekiston Respublikasida umumiy o‘rta ta’limni tashkil etish to‘g‘risida” gi qarori. 2017 y. Karimov I.A. Barkamol avlod-O‘zbekiston taraqqiyotining poydevori. – O‘zbekiston,. –B. 23, 43, 44, 47, 55. N.D.Mirzahmedova, A.A.Primqulova, R.R.Boqiyev. Informatika o‘quv qo‘llamma. Toshkent 2018y Nigmatov H. Intellektual tizimlar. o‘quv qo‘llamma. Toshkent 2019 y. H.Nigmatov,N.Tursunov. Kompyuter tizimlari va tarmoqlari o‘quv qo‘llamma. Toshkent 2018y. Internet saytlar www.lex.uz – ( O‘zbekiston Respublikasi Davlat hujjatlari ma’lumotlari bazasi ). www.google.ru www.ziyonet.uz www.tdpu.uz www.Kun.uz Download 75,42 Kb. Do'stlaringiz bilan baham:
|
Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha
yuklab olish