|
«Milod» va «era» tushunchalari. Hozir dunyodagi davlatlarning ko'pchiligida, jumladan O'zbekistonda ham milodiy yil hisobi qo'llanadi. (Siz bilan biz yashayotgan yil milodiy yildir). Milodiy yil hisobiga Iso payg'ambar tug'ilgan yil asos qilib olingan.
Milod (arabcha so'z bo'lib, o'zbek tilida «tug'ilish» degan ma'noni anglatadi)-hozirgi yil hisobimizning boshi. Tarix kitoblarida «milod» so'zining o'rnida «era» so'zi ham ishlatiladi. «Era» so'zi «boshlang'ich raqam», ya'ni yil hisobining boshi ma'nosini anglatadi. Milodiy yil hisobida 1-yanvar yil boshi deb e'tirof etilgan. U hozirgi yilimiz boshlangan birinchi kundir. Tarix kitoblarida, Iso payg'ambar tug'ilganidan avval bo'lib o'tgan voqealarga nisbatan «miloddan avvalgi» (qisqacha: mil.avv.) iborasi qo'shib yoziladi. (Masalan:«Miloddan avvalgi IV-III asrlarda lotin alifbosi yaratilgan»).
Milodgacha yil hisobi. Milodgacha turli xalqlar yil hisobini turlicha olib borganlar. Masalan, dastlab yil hisobini ekinlarning hosilini yig'ishtirib olish boshlangan kundan boshlaganlar va uni yilning birinchi kuni deb belgilab qo'yganlar. Qadimgi yunonlarda esa yil hisobi birinchi Olimpiya sport o'yinlari o'tkazilgan yildan boshlangan.Rimliklar esa Rim shahriga asos solingan yildan boshlaganlar.
Siz yana bir holatni yodda tutingki, tarix fanida tarixiy voqea va hodisalar ro'y bergan asr Rim raqamida yoziladi. Masalan, I(1), II(2), III(3), IV(4),V(5), VI(6), VII(7), VIII(8), IX(9), X(10), XI(11), XII(12), XIII(13), XIV(14), XV (15), XVI(16), XVII(17), XVIII(18), XIX (19), XX(20), XXI(21)asr. XXI(21)asr 2001-yilning 1-yanvar kunidan boshlangan.
TARIX MODDASINI HISOBLASH
Tarix - arabcha so‘z bo‘lib, sodir bo‘lgan biror voqeani anglatadi. Sharq she'riyatida ana shu voqealar sanasini she'rda harflar vositasi bilan berish usuli ta'rix deyiladi. Ta'rix maxsus janr sifatida mustaqil asar ham bo‘ladi, boshqa asar tarkibiga bir bo‘lak sifatida ham kiritiladi. Ta'rix o‘zining ayrim xususiyatlari bilan muammoga o ‘xshab ketadi. Muammoda biror nom yashirib berilsa, ta'rixda biror raqam yashirib beriladi. Shoirlar ayrim tarixiy voqealarga bag‘ishlab she'r bitar, ammo odatdagi raqamlarni har vaqt ham she'rga kiritish mumkin bo‘lmas, bunga she'r vazni va qofiyasi imkon beravermas edi. Shuning uchun ham shoirlar she'rda voqea tarixini ko‘rsatish uchun arabcha harflarning son qiymatidan - abjad hisobidan foydalanar edilar.
Alisher Navoiy xurosonlik shoirlardan Mavlono To‘tiy vafotiga bag‘ishlab quyidagi ta'rixni aytgan:
Fasihi zamon To ‘tiy, on shoire,
Ki budash zi-bakri maoniy arus.
Chu To ‘tiy raft, in ajab turfa bud,
Ki ta'rix shudfavti о ‘ro: «Xurus».
Mazmuni: U shoir To ‘tiy zamona fasihidir, Ma'nolar kelinining yagona bokirasi - qizi edi. To ‘tiy ketdi, ammo ajablanarlisi shu bo ‘ldiki, Uning о ‘limiga «xurus» ta’rix bo ‘Idi. Bu yerda ta'rix moddasi (xurus) so‘zi bo‘lib, harflar qiymati 863-hijriy (milodiy 1462-) yilni bildiradi.
Shoir Durbek «Yusuf va Zulayho» dostonining muqaddimasida dostonning yozilish tarixini bunday ko‘rsatadi:
«Zot» edi ta'rix taqi «he»yu «dol»,
Muddati xijratdin o‘tub mohu sol.
Bu yerda asarning yozilishi ta'rixi harflarining qiymati bilan berilgan bo‘lib, u 812- (1409-milodiy) yilga to‘g‘ri keladi.
Yuqorida keltirilgan misollardan shuni ko‘rish mumkinki, ta'rix bir so‘zda, so‘zdagi bir yoki bir necha harfda berilishi mumkin. Lekin hamma vaqt ham ta'rix bunday oson yo‘l bilan berilavermaydi. Ba'zan shunday hollar ham bo‘ladiki, bir jumla, bir so‘z va harflardan ta'rix moddasi chiqmaydi. Bunday vaqtda ba'zi harflar yoki ayrim so‘zlarni chiqarib tashlash yoki qo‘shish, bir tildagi so‘zning ikkinchi tildagi ekvivalentini olish yo‘li bilan ta'rix moddasi chiqariladi. Masalan, «Ta'rixi kasira» asarining muallifi Mir Said Sharif Abulqosim Bobir vafotiga shunday ta'rix yozgan:
Har kaski zi-ta'rixi vafotash pur sad,
Bar go ‘yiki sar nihod shohe Bobirxon.
Mazmuni: Kimki uning vafoti ta'rixini so ‘rsa, Degilki, boshini qo ‘ydi shohe Bobirxon. Baytda ta'rix moddasi «Shoh Bobirxon» so‘zi bo‘lib, «boshini qo‘ydi» so‘zi esa isqot (chiqarib tashlash)ga ishoradir. «Shoh Bobirxon» so‘zi abjad hisobida 1162 ga barobar. «Boshini qo‘ydi» ishorasiga ko‘ra «shoh» so‘zining bosh harfi «Sh» ning qiymati 300 chiqarib tashlansa, 862 (1458) qoladi. Bu Abulqosim Bobir vafot etgan yildir.
Ubaydulla Solih o‘g‘li Zavqiy o‘zining «Hajvi Yigchi eshon» satirasida Dukchi eshon isyoni ta'rixini bunday bergan:
Har kishi so ‘rsa nishon bu sho ‘rishi Farg ‘onadin,
Zavqiy ay tur jon chiqib ta'rixidir ig ‘vo eshon.
Baytdagi ta'rix moddasi «ig‘vo eshon» (ig`vo eshon) so‘zlari bo‘lib, uning raqam qiymati (1370) dan «jon» so‘zining qiymati (54) chiqarib tashlanadi. Shunda Dukchi eshon isyonining ta'rixi - 1316- hijriy (1898-milodiy) yil kelib chiqadi.
Qo‘qonlik olim, shoir va xattot Mulla Sulaymonqul Rojiy Alisher Navoiyning «Majolisun-nafois» asarini ko‘chirib, unga ta'rix yozadi:
Yuz shukurki, tahrir topib ushbu kitob,
So ‘z ahlining ahvolida kelmish necha bob.
Bitmakchi edim men raqami ta'rixin,
Daftar yuzini tazkira о ‘rab oldi qurshab.
Bu yerda ta'rix moddasi «tazkira» so‘zi bo‘lib, uning qiymati 1325 ga tengdir. She'rdagi ishoraga ko‘ra, «daftar» so‘zi yuzi (boshi)dagi dolning qiymati (4) qo‘shilishi kerak. Natijada asar ko‘chirilgan yil (1329) kelib chiqadi
“MUAMMO”NI YECHISH USULLARI
Muammo (arab. — koʻr, koʻr qilingan) — oʻzbek mumtoz adabiyotida sheʼriy janr; poetik sanʼat turi. Unda biror soʻz, ism (yoki bosh harflari), sana va boshqa yashirib beriladi. Koʻpincha 1 bayt, baʼzan 2 baytdan iborat boʻlib, unda biror soʻz yoxud fikr soʻz oʻyini asosida yashiringan boʻladi. Agar sheʼriy bayt boshdan oxir shu asosga qurilgan va tugallangan boʻlsa, M. deyiladi. Shunchaki baytlar orasida kelsa, sheʼriy vosita, poetik sanʼat deb qaraladi. M.ni tuzish (yaratish) va ochish (yechish)ning bir necha usullari mavjud. Koʻpincha undagi biror soʻz ochqich vazifasini oʻtaydi. Arab tili grammatikasi qoidalari, arab alifbosi harflarining shakliy ramzlari, abjad hisobi va boshqalarni bilish M. uchun zarur. Oʻzbek mumtoz adabiyotida M.chilik zexn va idrokni tarbiya qilish maktabi hisoblangan. Shoirning mahorati M.ni yecha olish qobiliyatiga qarab belgilangan.
Dastlab Sharafiddin Ali Yazdiy ("Hulali mutarraz dar fanni muammo va lugʻz" — "Muammo va lugʻz fani toʻgʻrisida bezatilgan ipak kiyimlar"), soʻng Abdurahmon Jomiy ("Risolai muammoi kabir" — "Muammo haqida katta risola"; "Risolai muammoi sagʻir"— "Muammo haqida kichik risola"), Alisher Navoiy ("Risolai mufradot") va boshqa M. yozish qoidalari xaqida asarlar yozganlar. Navoiyning 500 ga yaqin, Boburning 600 ga yaqin M.lari yetib kelgan.
Do'stlaringiz bilan baham: |
