Никколо Макиавелли

VIII боб. Ҳокимиятни зулм билан қўлга киритадиганлар ҳақида

Бироқ, ҳукмдор бўлишнинг яна икки йўли борки, уларни на тақдирнинг инояти, на шон-шавкат деб атаб бўлмайди; аммо уларни айтмай ўтиш ҳам, менимча, тўғри бўлмайди, республикалар ҳақида сўз борганда уларнинг ҳеч бўлмаса биттаси ҳақида фикр юритиш ўринлироқ бўлади. Мен бир одам жиноятлар йўли билан ёки фуқароларнинг унга муҳаббати туфайли тахтга ўтирган ҳолатларни назарда тутяпман. Биринчи усул ҳақида гапирадиган бўлсак, икки мисол келтираман – бири қадим тарихдан, бири бугунги кунимиздан – ва шу билан кифояланаман, чунки шу мисол излаётганларга шу иккиси етарли деб ўйлайман.

Сицилиялик Агафокл нафақат оддий халқдан, балки энг қуйи ва тубан мартабадан Сиракуз подшоҳлигига кўтарила олди. У кулол оиласида туғилган, бир умр ночорликда яшаган эди, бироқ ёшлигидан руҳан ва жисмонан шу қадар кучли эдики, аскарлик хизматига ўтгач, Сиракуз претори лавозимигача кўтарила олди. У ушбу лавозимга тайинлангач, у Сиракуз ҳукмдори бўлишга ва шу йўл билан шундоқ ҳам унга ишониб топширилган нарсани ўзиники қилиб олишга қарор қилди. У ўзининг бу режасига асли карфагенлик, ўша пайтда Сицилияда бўлган Гамилькарни ҳам тортиб, бир куни эрталаб бутун Сиракуз халқи ва сенатини гўёки республикага оид ишларни ҳал қилиб олиш учун чақирди; ҳамма тўплангач эса, аскарлар унинг махсус ишорасига биноан барча сенаторларни ва халқ орасидаги энг бой одамларни ўлдиришди. Ана шундай қатлиомдан сўнг Агафокл фуқаролар томонидан ҳеч қандай қаршиликка учрамай ҳукмронлик қила бошлади. Агафокл кейинчалик карфагенликлар томонидан икки марта мағлуб қилинган ва ҳатто уларнинг қўшини томонидан қамал қилинган бўлса ҳам, нафақат шаҳарни топширмади, балки одамларнинг бир қисмини унинг мудофаасига қолдириб, қолганлари билан Африкага бостириб кирди; у қисқа муддатда Сиракузни қамалдан озод қилиб, карфагенликларни шу аҳволга солдики, уларнинг ўзи Африкадаги ерлар билан кифояланиб, Сицилияни унга топшириш ҳақида шартнома тузишга мажбур бўлишди.
Чуқурроқ ўйлаб кўрилса, Агафоклнинг ҳаётида унга тақдирнинг инояти деб ҳисобласа бўладиган ҳеч нарса ёки деярли ҳеч нарсани топа олмаймиз. Чунки, аввал айтилганидек, у ҳокимиятга кимнингдир ҳомийлиги орқали эмас, балки жуда кўп хавфу хатар ва фалокатлар билан боғлиқ бўлган ҳарбий хизмат орқали эришди ва ботирлиги, ғайрат-шижоати, дадиллик билан қилган ҳаракатлари туфайли тахтни қўлда тутиб тура олди. Бироқ, юртдошларини ўлдириш, хиёнат, маккорлик, шафқатсизлик ва ғирромликни шон-шавкат, мардлик деб атаб бўлмайди: бундай иллатлар билан ҳокимиятни қўлга киритиш мумкин, аммо шон-шуҳратни эмас. Шунинг учун, Агафоклнинг хавф-хатардан қўрқмай дадил ҳаракат қилгани, қийинчиликларни енгишдаги сабр-матонатини оладиган бўлсак, у ҳар қандай машҳур саркардадан қолишмайди, бироқ унинг шафқатсизлиги, қаҳри қаттиқлигини, содир қилган барча жиноятларини ҳисобга олиб, уни улуғ инсонлар қаторига қўша олмаймиз. Бинобарин, унинг бу йўл билан қўлга киритганларини на тақдирнинг инояти, на шон-шавкат деб бўлмайди.
Энди бугунги кунимизда, папа Александр пайтида юз берган бошқа бир воқеа ҳақида. Фермолик Оливеретто болалигида етим қолиб, Жованни Фольяни деган тоғасиникида катта бўлган эди. У ўсмирлигиданоқ Паоло Вителлининг қўли остида ҳарбий хизматга кириб, ҳарбий санъат илмини эгаллаб, қўшинда юқори мартабаларга эришишни орзу қилган эди. Паоло вафот этгач, Оливеретто унинг укаси Вителлоццонинг қўл остига ўтди ва орадан кўп ўтмай, фаросатли, кучли ва қўрқмас йигит сифатида қўшиннинг энг пешқадам аскарига айланди. Бироқ у бировларга бўйсунишни ўзига ор билиб, Вителлининг оқ фотиҳаси ҳамда ватанининг қуллиги озодликдан азизроқ бўлган бир нечта ҳамюртларининг ёрдами билан Фермони эгаллаб олишга қарор қилди. У Жованни Фольянига мактуб ёзиб, кўп йиллик айрилиқдан сўнг тоғасини ва она юртини зиёрат қилиб, ўзига қолган мероснинг миқдорини аниқлаб келишга кетаётганини эълон қилди, бу хатти-ҳаракатлари билан фақат шон-шуҳрат истаётганини, юртдошларига вақтини бекор кетказмаганини кўрсатиб қўйиш учун, обрў-эътибор билан – дўстлари ва хизматкорларидан иборат юзта отлиқ аъёнлар билан кириб келишга рухсат сўраётганини, шунинг учун Фермо аҳли ҳам уни муносиб кутиб олишларини, буларнинг барча нафақат унинг ўзи учун, балки унга ота ўрнида ота бўлган тоғаси учун ҳам шараф бўлишини айтди. Жованни Фольяни жиянинг барча илтимосларини бажо келтирди, шаҳар аҳли уни иззат-ҳурмат билан кутиб олиши учун тегишли чораларни кўрди. Оливеретто унинг алоҳида ажратилган уйга жойлашиб, режалаштирилган машъум режага тайёргарлик кўриб, бир неча кун кутиб турди. Сўнг тантанали зиёфат уюштириб, унга Жованни Фольянини ҳамда Фермонинг барча зодагонларини таклиф қилди. Меҳмонлар еб-ичиб, ўша пайтнинг таомилига кўра ўйин-кулги қилингач, Оливеретто атайлаб папа Александр ва унинг ўғли Чезаренинг улуғлиги, қилаётган ишлари ҳақида қалтис гаплар айта бошлади. Жованни ва бошқалар унинг гапларига жавоб айта бошлашди. Шу пайт бирдан у ўрнидан туриб, бундай гапларни хилватроқ жойда давом эттириш керак деб, ичкари хоналардан бирига кириб кетди. Тоғаси ҳам, бошқа нозик меҳмонлар ҳам унга эргашишди. Бироқ улар ҳали курсиларга ўтириб улгурмай, пистирмада турган аскарлар отилиб кириб, ҳаммани ўлдиришди. Ушбу хунрезликдан сўнг Оливеретто шаҳар томон от қўйиб, саройдаги олий магистратни ишғол қилди; қўрқиб кетган магистрат унга бўйсуниб, янги ҳукумат таъсис қилди ва Оливереттони шаҳар ҳокими деб эълон қилди.
Оливеретто ўзига қаршилик қилиши мумкин бўлганларни қириб ташлаб, янги ҳарбий ва сиёсий тузум ўрнатиб, ҳокимиятини мустаҳкамлаб олди ва шундан кейин нафақат Фермонинг ўзида бехавотир юрди, балки қўшниларига ҳам таҳдид сола бошлади. Агар Чезаре Борджа Синигалияда туриб уни алдаб чиқариб олмаганида, Агафокл каби уни ҳам шаҳардан чиқариб олиш амри маҳол эди. Юқорида айтиб ўтилгандек, Борджа Орсини ва Вителли раҳбарларини алдаб, қопқонга туширди; Оливеретто у ерга ўзининг ҳарбий маҳоратдаги ва ёвузликдаги устози Виттелеццо билан бирга келди ва шу ернинг ўзида у билан бирга бўғиб ўлдирилди. Бу воқеа юқоридаги падаркушлик ҳодисасидан бир йил кейин содир бўлди.
Нима учун Агафокл ва у кабилар шафқатсизлик ва хиёнат орқали ўзига йўл очиб, ўз ватанида узоқ вақт ўйнаб-кулиб яшаган, ўзини ташқи душманлардан ҳимоя қилган, ўз юртдошлари уюштирган фитнанинг қурбони бўлмаган, бошқалар эса нафақат тинчлик пайтида, ҳатто суронли уруш йилларида ҳам ҳокимиятни қаттиққўллик билан қўлда тутиб тура олмаган деган савол кўпчиликни ўйлантирган бўлиши мумкин. Менимча, гап шундаки, қаттиққўлликнинг қаттиққўлликдан фарқи бор. Қаттиққўллик дарҳол, хавфсизлик мақсадида қилинса, бунда ҳаддан ошиб кетилмаса ва у имкон қадар фуқароларнинг манфаатига хизмат қилса, яхши қўлланилган бўлади (агар бундай ёмон нарсани яхши дейиш жоиз бўлса, албатта); бироқ, қаттиққўллик дастлаб аҳён-аҳёнда учраб турса, лекин вақт ўтган сари кўпайиб бораверса, камаймаса – буни энди яхши деб бўлмайди. Биринчи усул ёрдамида, Агафоклга ўхшаб, Худонинг ва одамларнинг ёрдами билан ҳукуматни қўлда тутиб туриш мумкиндир, бироқ иккинчи усул ёрдами бунинг имкони йўқ.
Демак, бундан келиб чиқадики, ҳукуматни эгаллаган одам ўзига етказилган барча озорлар учун ҳар куни эмас, бир йўла қасос олиши керак; ана шундай одамлар бироз хотиржам бўлади ва ҳукмдор уларга яхшилик қилиб, аста-секин уларнинг кўнглига йўл топа олади. Кимдир қўрққанидан ёки ёмон ниятда бундан бошқача йўл тутса, энди ҳеч қачон қиличини қинига сола олмайди, ҳар кунги тинимсиз жазолардан тинчини йўқотган фуқароларига суяна олмайди. Шунинг учун жазони бир марта, бир йўла бериш керак: халқ қанча кам жазоланса, бунинг зарари ҳам шунча кам бўлади; яхшиликни эса оз-оздан қилиб бориш керак, токи унинг қадрига кўпроқ етишсин. Ҳукмдор учун энг муҳими шу: у ўз фуқароларига нисбатан шундай муносабатда бўлиши керакки, ҳар қандай яхши ёки ёмон воқеа бу муносабатни ўзгартира олмаслиги керак, чунки вазият оғирлашиб қолса, жазолашга кеч бўлади, яхшилик қилиш эса фойдасиз бўлади, чунки уни мажбуран қилинган деб, унинг учун ташаккур билдирилмайди.