Nigora Erkaboyeva

I. Nutqning inson hayoti va jamiyat taraqqiyotidagi o‘rni. 
Insonnnng nutqiy 
faoliyati uch shaklda namoyon bo‘ladi. Ular: so‘zlash, mutolaa va eshitish.  
So‘zlash  –  so‘zlovchining  ma’lumot,  maslahat  berishi,  buyurishi,  o‘ziga 
noma’lum narsalar haqida so‘rashi anglashiladi. So‘zlaganda so‘zlovchinnng bilimi, 
madaniyati,  axloqi,  odobi  yuzaga  chiqadi.  So‘zlash  monologik  va  dnalogik 
ko‘rinishda  bo‘lishi  mumkin.  Monologik  nutqda  bir  kishining  mulohazalari  qarshi 
savollarsiz  yoki  javoblarsiz  yuzaga  chiqadi,  suhbatdosh  tomonidan  bo‘linmaydi. 
Dialogik  nutqda  muloqot  qiluvchi  shaxslar  navbat  bilan  goh  tinglovchi,  goh 
so‘zlovchi bo‘lib turadi.  
Mutolaa  o‘quvchining  yozma  nutq  orqali  asar  muallifi,  obrazlari  bilan 
muloqotidir.  Mutolaa  tufayli  o‘quvchi  yozma  nutqda  aks  etgan  voqea-hodisalardan 
xabardor  bo‘ladi,  ular  ta’sirida  xulqida  qandaydir  o‘zgarish  paydo  bo‘ladi.  Mutolaa 

---

ma’lumot  olishning  eng  mu.him  yo‘lidir.  Kishi  o‘qish  orqali  ma’naviy  yetuklikka 
erisha  boradi.  Mutolaa  oddiy  o‘qish  va  ilmiy  o‘qish  (muhim  narsalarning  tagiga 
chizib o‘qnsh, parchalar ko‘chirib olish, qisqa konspekt olish, asar ustnda mulohaza 
qilib o‘qish) dan iborat.  
Oddiy o‘qiganda o‘quvchi uchun yozma nutq mazmuni bilan tanishuvning o‘zi 
maqsad qilib qo‘yiladi. Ilmiy o‘qishda o‘quvchi asarni tahlil qilishni, undan boshqa 
biror  maqsad  uchun  foydalanishni,  uning  mazmunini  qayta  bayon  qnlish  kabilarni 
maqsad qilib qo‘yadi. 
Eshitish – boshqalarni tinglash, ularning fikrlariga munosabat bildirish sanaladi. 
Zamonaviy  psixologiya  yaxshi  tinglovchi  (eshituvchi)  bo‘lish  muloqot  jarayonining 
muvaffaqiyatini ta’minlovchi asosiy omil sanaladi.  
Sharq  mutafakkirlari  o‘z  asarlarida  til  va  nutqning  ahamiyatini  yoritishga 
alohida e’tibor qaratgan. Ayni o‘rinda ularning qarashlaridan namunalar keltiriladi: