Nigora Erkaboyeva

I.  Kasbiy  refleksiya  va  oqituvchining  kasbiy  refleksiyasi
.  Lug‘aviy  jihatdan 
“refleksiya”  tushunchasi  (lot.  “
reflexio
”  –  “ortga  nazar  solish”)  –  sub’ekt  tomonidan 
o‘zining ichki psixologik harakati va holati anglashi sanaladi.  
Refleksiyaning  maqsadi  –  yodga  olish,  faoliyatning  asosiy  tarkibiy  qismlari: 
uning  mazmunini,  turlarini  vositalarini,  muammolarini,  hal  qilish  yo‘llarini,  olingan 
natijalarni  aniqlash  va  anglashdan  iborat.  Shunga  ko‘ra,  refleksiya  istiqboldagi  ish 
maqsadini  aniqlash,  o‘zi  tanlangan  yo‘lni  tahlil  asosida  qayta  ko‘rib  chiqishga 
imkoniyat  yaratadi.  Boshqacha  aytganda,  refleksiya  mutaxassisning  tajribasi,  o‘z-
o‘zini anglashi hamda kasbiy tafakkur vositasi
34
.  
Falsafa,  psixologiya,  pedagogika  hamda  boshqaruv  nazariyasining  predmeti 
bo‘lgan  refleksiya  tushunchasi  umumiy  jihatdan  olganda  –  shaxsning  o‘z  xatti-
harakatlari,  faoliyati  yuzasidan  mushohada  qilishi,  o‘z-o‘zini  kuzatishi,  o‘z-o‘zini 
anglashi  demakdir.  Shunga  ko‘ra  har  bir  shaxs,  har  bir  mutaxassisning  o‘z-o‘ziga 
beradigan bahosi asosini refleksiya tashkil etadi.  
 Tushuncha sifatida “refleksiya” atamasi dastlab 1910 yilda amerikalik psixolog 
va  pedagog  Jon  Dyui  tomonidan  til  iste’moliga  kiritilgan.  Uning  “Biz  qanday 
o‘ylaymiz?”  (“
Как  мы  думаем?
”)  nomli  asarida  ilk  marta  “refleksiv  tafakkur” 
tushunchasiga quyidagicha izoh berilgan:  qanday bo‘lishidan qat’i nazar fikrga yoki 
taklif  etilayotgan  bilim  shakliga  uni  asoslashda    hamda  u  keltirib  chiqaradigan 
istiqboldagi xulosalarga faol, chuqur va diqqat bilan e’tiborning qaratilishi
35
.  
Pedagogik faoliyatda refleksiya qandaydir kasbiy muammoni fikriy tahlil qilish 
jarayoni sifatida e’tirof etiladi. Buning natijasida anglangan muammoning mohiyatini 
shaxsan   talqin    qilish   va   uni hal qilishning yangi istiqbollarini ochish ko‘zga 
tashlanadi
36
.  
 
                                                           
34
 Коржуев А.В., Попков В.А., Рязанова Е.Л. Рефлексия и критическое мышление в контексте 
задач высшего образования // Ж. Педагогика. – М.: 2002. − №1. − С. 18. 
35
  Дьюи  Дж.  Психология  и  педагогика  мышления  /  Пер.  с  англ.  −  М.:  Педагогика,  1997.  − 
C.15. 
36
 Бизяева А.А. Психология думающего учителя: педагогическая рефлексия. − Псков: ПГПИ 
им. С.М.Кирова, 2004. − 216 с.
 

---

A.A.Bizyaevaning  qayd  etishicha,  pedagogik  refleksiya  deganda  pedagogning 
o‘z faoliyatiga nisbatan munosabatdagi tahliliy pozitsiyasini ifoda etuvchi murakkab 
psixologik  holat  tushuniladi.  Muallif  pedagogik  refleksiyaning  ikki  darajani  o‘zida 
aks ettiruvchi kontseptual modelni ajratib ko‘rsatadi:  
1)  umumiy  daraja  (ongda  aks  etuvchi  konstruktorlik-irodaviy;  motivatsion, 
bashoratlovchi jihatlar); 
2)  xususiy  shaxsiy  (o‘qituvchining  refleksiv  vaziyatlarda  o‘z  faoliyatidagi 
kasbiy-shaxsiy  hamda shaxsiy-sub’ektiv sub’ektiv yo‘nalishi)
37
.
 
 
Ko‘p holatlarda kasbiy refleksiya o‘z-o‘zini tahlil sifatida qo‘llaniladi. Zamonaviy 
pedagogikada esa refleksiya faoliyat va uning natijalarini tahlil qilish ekanligiga e’tibor 
qaratiladi. Shunga ko‘ra refleksiya jarayonida muayyan xulosaga kelish, umumlashtirish, 
muqobillarini topish, taqqoslash va baholash;  qayg‘urish, yodga olish; muammoni hal 
qilish ko‘zga tashlanadi. 
I.N.  Semenovning  fikriga  ko‘ra,  refleksiya  –  tajriba  stereotiplari,  innovatsion 
faoliyatga  kirishishdagi  ichki  sharoitlar  (yangi  g‘oyalarning  tug‘ilishi,  yangi 
tajribaning  orttirilishida  ko‘zga  tashlanadigan  holatlar)ning  o‘zgarish  jarayoni 
sanaladi.  
Falsafiy,  psixologik  va  pedagogik  adabiyotlarda  refleksiya  u  tomonidan  hal 
qilinadigan vazifalarga ko‘ra quyidagicha guruhlanadi (27-rasm): 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Sohaga  oid  adabiyotlarda  esa  o‘qituvchining  kasbiy  faoliyatida  refleksiyaning 
quyidagi turlari ko‘zga tashlanashiga e’tibor qaratilgan (28-rasm): 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
1.  Intellektual  refleksiya  kasbiy  faoliyatda  faol  ravishda  tadqiqotlarni  olib 
borish,  bu  jarayonda  tadqiqot  faoliyatining  mazmunini,  bosqichlari  va  natijalarini 
                                                           
37
 Тот источник.