Nigora Erkaboyeva pedagogik mahorat (O‘quv qo‘llanma) Toshkent

Tarbiya vositalarini moslashtirish qonuni (muayyan tarbiya vositasi turli yosh, jismoniy, aqliy imkoniyatlarga ega, axloqi, yurish-turishi, xatti-harakatlari bilan o‘zaro bir-biridan farqlanuvchi shaxslarga nisbatan bir xil ta’sir ko‘rsatmaydi; shu sababli tarbiya vositalarini tanlashda shaxsning yosh, psixologik, fiziologik imkoniyatlari, aqliy salohiyati, axloqiy va estetik yetukligi inobatga olinishi zarur; bu esa turli ijtimoiy muhitda – oilada, mikro muhitda, ta’lim muassasalarida, ishlab chiqarish tashkilotlarida tarbiya vositalarining to‘g‘ri, oqiloan tanlash, shuningdek, tabaqalashtirilgan va individual yondashuv asosida shaxs tarbiyasini tashkil etish zarurligini ko‘rsatadi).

Shaxsga nisbatan indiviual tarbiyaviy ta’sirning o‘ziga xosligi qonuni (shaxs tarbiyasiga atrof-muhit bevosita o‘z ta’sirini o‘tkazadi; agarda atrofdagi kishilar qanchalik ko‘p bo‘lsa, ularning ta’siri shunchalik yuqori bo‘ladi; atrofdagilarning shaxsga ta’siri har bir individning o‘z ehtiyojlarini qondirishga

qaratilgan harakatlari asosida kechadi; ota-onalar, oilaning katta yoshli a’zolari, o‘qituvchilarning yoki boshqa shaxsga nisbatan ijtimoiy ta’sirning yuqori bo‘lishi ularning yoshi, hayotiy tajribasi, ijtimoiy mavqei, jamiyatdagi o‘rni bilan bog‘liqdir).
Tarbiya bir qator umumiy belgilar²²ga ham ega. Ular: tarbiyalanuvchiga maqsadga yo‘naltirilgan ta’sir ko‘rsatish; ushbu ta’sirning ijtimoiy yo‘naltirilganligi; bola tomonidan muayyan munosabatlar me’yorlarini o‘zlashtirilishi uchun sharoit yaratish; shaxs tomonidan ma’lum ijtimoiy rollarning o‘zlashtirilishi.
Dialektik rivojlanish nuqtai nazardan voqelik, hodisalar va jarayonlarning ro‘y berishi nafaqat qonunlarga, shu bilan birga qonuniyatlarga ham tayanadi.
Qonuniyat – ob’ektiv hodisalar o‘rtasidagi o‘rtasidagi bog‘lanishlar va ularning qonunlari²³ni ifodalaydi. Tarbiya qonuniyatlari – tarbiya jarayonining alohida tomonlari va hodisalari o‘rtasidagi ob’ektiv mavjud, takrorlanuvchi, barqaror xarakterga ega ahamiyatli aloqalar²⁴ sanaladi.
Umumiy tarbiya qonuniyatlari quyidagilardan iboratdir:

• 
  tarbiya – natijasi oldindan bashoratlanmaydigan, bir xil natijaga erishish mumkin bo‘lmagan maqsadga yo‘naltirilgan jarayon;
  
• 
  tarbiya – ehtiyojlar qayta shakllanadigan, doimiy ravishda o‘zgarib turadigan jarayon;
  
• 
  tarbiya – o‘zaro suhbatga asoslanadigan va muallifi noma’lum bo‘lgan jarayon;
  
• 
  tarbiya – to‘xtab-to‘xtab, ammo uzluksiz davom etadigan jarayon;
  
• 
  tarbiya doimo madaniy muhim bilan o‘zaro aloqador, biroq, bu aloqadorlik to‘g‘ridan to‘g‘ri emas, balki vosita – boshqa bir ahamiyatli omil orqali kechadi²⁵;
  
• 
  tarbiya jarayoni faqatgina bolaning faolligi va unga atrof muhitning ta’siri asosida kechadi;
  
• 
  tarbiya jarayonida xayrixoh, xavfsiz sharoida bolaning o‘z hissiy kechinmalari va munosabatlarini erkin bildirish huquqi ta’minlansagina, uning rivojlanishi samarali kechadi;
  
• 
  har bir tarbiyaviy faoliyat o‘qituvchi tomonidan qo‘llab-quvvatlanadigan bolaning vaziyat ustidan g‘olib kelishi bilan yakunlanishi zarur²⁶.
  

Tarbiya jarayonining muvaffaqiyatli kechishida, shuningdek, tarbiya tamoyillari va ularning to‘g‘ri tanlanishi muhim ahamiyatga ega. Umumiy holatda tarbiya tamoyillari quyidagi mezonlar asosida tanlanadi:

1.