Nigmatov A. N. Ekologiyaning nazariy asoslari. T.:"Faylasuflar jamiyati" nashriyoti, 2013

D, m	h, m		D, m	h, m		D, m	h, m		D, m	h, m		D, m
h, m
	Oq akatsiya	0,45	1	19		0.15	2		0.6	19		0.9	9		0.75	12.3
	Oq terak	0,5	0.9	17		0.3	4		0.81	2		0.4	12		0.16	14.6
	Bahofen teragi	0,65	0.8	15		1.01	6		0.7	17		1.1	7		0.92	17.1
	Shumtol	0,7	0.7	13		0.79	8		0.79	4		0.3	14		0.7	9.6
	Eman	0,66	0.6	11		0.81	10		0.8	15		1.5	5		0.32	1.5
	Bolee teragi	0,725	0.5	9		0.75	12		1.01	6		0.1	16		0.5	2.37
	Tol	0,74	0.2	7		1.07	14		0.9	13		1.07	3		0.2	5.9
	Pensilvaniya shumtol	0,7	0.1	5		1.5	16		0.3	8		0.2	18		0.38	6.78
	Yashil shumtol	0,6	0.3	3		1.1	18		1	11		0.75	1		0.8	7.53
	qayrag‘och	0,77	0.4	1		0.9	20		0.15	10		0.5	20		0.74	1.24

1.1. Topshiriqni bajarish uchun misol
Misol. Normal sharoitda quyidagi parametrlarga ega daraxtni o'stirish uchun qancha hajmda o'simlik karbonat angidrid gazini o'zlashtirishi kerak: daraxt diametri D = 0,8 m, balandligi h = 15 m, yog'och zichligi ρ = 0,08 m³.
Biz barcha yog'ochni ugleroddan tayyorlangan va daraxt tanasi silindrsimon shaklga ega deb taxmin qilamiz.
Hisoblash: Daraxtning massasini (m) aniqlaymiz. Buning uchun ko’ndalang kesimi (πr²), balandligi (h) (r radius D/2=0,4m), va zichlikni (ρ) ko'paytiramiz.
Ya'ni,

yoki (1.1)
Karbonat angidriddan o'tin hosil bo'lishi reaktsiysi qo’yidagicha davom etadi:
(1.2)
Biz (1.2) tenglamadagi karbonat angidridning (CO₂) massasini m₁ ga, uglerodning massasini (C) m₂ ga va ularning molekulyar og'irliklarini M₁ va M₂ ga mos ravishda teng deb qabul qilamiz.
Reaksiya beruvchi moddalar massalari va ularning molekulyar massalarining nisbatidan foydalanamiz:
(1.3)
bu erda m₁ va m₂ - reaktivlarning massalari; M₁ va M₂ ularning molekulyar og'irliklari; k₁ va k₂ ularning stexiometrik koeffitsientlari ((1.2) tenglama bo'yicha ular biriga teng).
Kislorodning atom massasi 16 ga, uglerod – 12 gateng (D.I.Mendeleyev jadvalidan). Shunga ko'ra, CO₂ (M₁) ning molekulyar og'irligi 16×2+12=44; uglerodning molekulyar massasi uning atom massasiga teng olinadi, ya'ni. M₂=2. (1.3) formuladan foydalanib quyidagilarga erishamiz:
(1.4)
Ma'lumotlarni almashtirib, quyidagilarni olamiz:
Ma'lumki, normal sharoitda 1 molga teyg har qanday gaz 22,4 litr hajmni egallaydi. 1 mol karbonat angidridning massasi 0,044 kg yoki 44 g (bir molning massasi son jihatdan molekulyar og'irlikka teng bo'lgani uchun) bo'lgani uchun, 2200 kg tarkibidagi karbonat angidrid mollari sonini 22,4 litrga ko'paytirsak, biz kerakli qiymatni olamiz.
.
Javob: normal sharoitda olingan karbonat angidrid hajmi 1120m³.
1.1. Topshiriqni bajarish uchun
Javoblar: (bu yerda o’z variantingizni berilishini yozib kiyin hisoblaysiz)




1.2-topshiriq. Organik yoqilg'ining yonish mahsulotlarini aniqlash.

Ma'lumki, o'tin yoki ko'mir yonishida karbonat angidrid (CO₂) dan tashqari uglerod oksidi (CO₂) ham hosil bo'lishi mumkin. Is gazi havodagi kislorod bilan oson oksidlanadi va ochiq havoda yoqilg‘i yonganda yoki havoga intensiv ravishda tortilishi orqali inson hayoti uchun havf solmaydi. Ammo yopiq xonada is gazi og‘ir zaxarlanishga,hattoki o‘lim holatigacha olib kelishi mumkin. Bu holatning kelib chiqishiga sabab, is gazining molekulaksining o‘lchami kislorod molekulasidan ozgina ortiqligidir. Nafas olishda nafasi yo‘llariga tushib qolganda, ular gemoglobin molekulasiga qaytib chiqmaydigan bo‘lib joylashib oladi, normal sharoitda kislorodni yetkazib beruvchi va oksidlangan (is gazi) moddalarni insonlarning har bir to‘qmasidan olib ketuvchi “tansport” vazifasini bajaradi. Natijada organizm kislorod yetqazib berish buziladi - “transporter”digi o‘rni bandligi uchun. Aytilganlardan ko‘rinib turibtiki, yonish va nafas olish jarayoni o‘rtasida to‘g‘ridan to‘g‘ri bog‘lanish mavjud.

Chunki is gazining zichligi havo zichligida kamroq bo‘lganligi tufayli, shamollatishi yo‘q bo‘lgan xonalarda shiftda to‘planib qoladi. Is gazi va karbonad angidrid gazi rangsiz, hidsiz bo‘lganligi sababli, konsrentatsiya miqdorini havfli darajaga oshib borishi xonadagi insonlar uchun sezilmaydi. Bundan tashqari cho‘g‘langan ko‘mirda karbonad angidrid is gazi ko‘rinishda tiklanadi (CO₂+C=2CO), bu qo‘shimcha havf tug‘diradi,chunki karbonad angidrid gazining ruxsat etilgan konsrentatsiyasi(REK) is gazinikiga nisbatan ancha kam.
Topshiriqni bajarayotganda, namunada keltirilgan barcha taxminlar haqiqiy sharoitda sodir bo'lmasligini tushunish kerak. Xususan, karbonat angidrid va uglerod oksidi yopiq xonada bo'lishiga qaramay, ular zichligi teng bo'lmaganligi sababli bir-birining ustida joylashgan bo'lsa-da, aniq interfeys mavjud emas, ammo ma'lum aralashtirish qatlami mavjud.
1.2. Topshiriqni bajarish uchun misol
Misol. Quyidagi parametrlar asosida (xonani uzunligi l=4,0 m; xonani kengligi n=2,0 m; xonani balandligi h=3,0 m. yonilg‘I og‘irligi m=12 kg; yonish koefitsienti k=0,8; Ψ₁=0,1 to‘liq yonib ulgurmagan (CO hosil qiluvchi) uglerod miqdoriga javob beruvchi koefitsient; Ψ₂=0,15 ikkilamchi jaryonda CO hosil bo‘lishiga javob beruvchi koefitsient. T₁=40⁰C=313K; P=780mm.rt.st.) yog‘och, ko‘mir yoki boshqa turdagi yonilg‘ilarni yopiq xonada to‘liq yonishida xonananing qaysi balnadligida is gazini to‘planishini va is gazi qanday xajimni egallashini toping. Sodda qilib aytganda, uglerod oksidi yuqori qismida joylashgan va boshqa gazlar bilan aralashmaydi deb taxmin qilamiz.
Hisoblash: Barcha yoqilgan yoqilg'ini toza uglerod deb taxmin qilamiz. Uning miqdori yonish koeffitsienti bilan yoqilg'i massasi mahsuloti bilan aniqlanadi:
(1.5)
yoki

Yoqilg‘ini yonishi parallel holda ikkita jarayonda boradi:

(1.6)
(1.7)

Karbonad angidrid bir qismi cho‘g‘langan ko‘mir bilan ikkilamchi reaksiyaga kirishadi:

(1.8)

(1.6) da keltirilgan reaksiyada qatnashadigan uglerodning massasi quyidagiga teng:

(1.9)
yoki
(1.7) da keltirilgan reaksiyada qatnashadigan uglerodning massasi quyidagiga teng:
(1.10)
yoki

CO ni hosil qiluvchi uglerodning umumiy massasi quyidagiga teng:

(1.11)
yoki

Osonlashtirish maqsadida is gazini hosil bo‘lish jarayonini (1.7) dagi reaksiya bo‘yicha olib borilmoqda deb hisoblaymiz. Kimyoviy reaktsiyaga jalb qilingan massalarning nisbati asosida (1.1-vazifani echish uchun tushuntirishlarga qarang), hosil bo’lgan uglerod oksidining massasini topamiz.

(1.12)
yoki .
(CO ni molekular og‘irligini uglerod va kislorod atom og‘irligi yig‘indisidek topamiz; (1.7) tenglamadagi CO va C dan oldingi koeffitsientlar bir-birini bekor qiladi).
Normal sharoitlarda ushbu miqdordagi uglerod oksidi olinadigan hajm qo’yidagich hisoblanadi:
yoki 4,480 m³.
(CO ning bir mol massasi - 0,028 kg; normal sharoitda bir mol gaz egallagan hajmi - 22,4 litr, 1.1 vazifani echish uchun tushuntirishlarga qarang).
Birlashtirilgan gaz qonunining tenglamasiga binoan biz T = 313K darajasida uglerod oksidining haqiqiy hajmini topamiz:


(1.13)

Bu yerda

Xonaning maydoni

Uglerod oksidi bilan to'ldirilgan zonaning balandligini aniqlaymiz:

Ko‘rinib turibtiki xonada is gazi miqdori meyordan yuqori yoki

Javob: uglerod oksidi bilan to'ldirilgan zona 2,375 metrdan yuqori.
1.2-jadval
Vazifani bajarish uchun variantlar
Вариант рақамларини паспортингизни охирги рақами бўйича оласиз (АА2568794)

№ variant	m, kg	T1, ^0C	P1, mm.rt.st.	K	Ψ1	Ψ2	l, m	n, m	h, m
	15	42	780	0.75	0.1	0.15	2	4	2
	25	46	784	0.83	0.18	0.17	2.5	5	3.7
	17	50	786	0.82	0.19	0.18	8	3	2.75
	24	54	785	0.76	0.17	0.19	3	6	2.7
	19	40	788	0.79	0.2	0.14	3	3	3
	31	58	787	0.77	0.3	0.12	2	4	2
	26	52	783	0.78	0.21	0.13	2.5	5	3.7
	10	48	782	0.84	0.16	0.11	8	3	2.75
	21	44	789	0.85	0.14	0.1	3	6	2.7
	37	56	781	0.8	0.15	0.2	3	3	3